पोट (आबोमेजम). कोठी पोटांत दोन भाग आसतात. कोठी पोट गिळिल्लें अन्न सांठोवन तें ओलें दवरता. तशेंच बारीक जंतूंपसून क्रिया करून ताची आंबवण करता आनी कांय हालचाली करून अन्न बारीक करून घोळयता. फुडें तें अन्न पोटाच्या तिसर्या भागावरवी चवथ्या भागांत धाडटा. थंयच्यान गाय हें अन्न परत तोंडांत हाडून ताची रवंथ करता.
गायचें दूद खूब रूचीक आनी पुश्टीक आसता. तातूंत प्रथिनां, चरबी, कार्बोहायड्रेट्स, कॅल्शियम, अ, ब, क जीवनसत्त्वां आनी हेर पोशणतत्त्वां आसतात.
गायो-बैल हांचे वशिंडधारी (गोळ आशिल्ली) आनी वशिंडविरयत (गोळविरयत) अशे दोन मुखेल प्रकार आसात. वशिंडधारी गाय भारतीय उपखंडांत निर्माण जाली आनी थंयच्यान पूर्विल्ल्या काळांत खुश्कीच्या मार्गान आफ्रिका खंडामेरेन तिचो प्रसार जालो. वशिंडविरयत गायांचो प्रसार मुखेल करून समशीतोश्ण कटिबंधांत जालो. संरसारांतल्या चडशा वाठारांनी कुडीच्या गुणधर्मांप्रमाण गायांच्यो जायत्यो अभिजाती तयार जाल्यात. ह्या अभिजातींचें वर्गीकरण तांची उत्पादनक्षमता, भुभोलीक सुवात, आनुवंशिक नातें, कुडीची घडण, रंग, प्रचलीत गूण हांचेप्रमाण करतात.
भायल्या देशांतल्यो गायो (बोस टोरस) डेन्मार्क : रेड डॅनिश, डॅनिश काळी, धवी, शॉर्ट हॉर्न, डॅनिश जर्सी, मिश्र; फिनलंड : फिनकॅटल, फिनीश आयर शायर, मिश्र वंश; नॉर्वे : नॉर्वेजियन रेड, साउथ अँड वेस्ट लँड, कलर साइडेड ट्रॉंडर अँड नॉर्थलँड, टेलेमार्क, डोल, माल्सेव्ह, नॉर्वेजियन, स्वीडीश पोल्ड, स्वीडीश जर्सी. ब्रिटन आनी आयर्लंड : ऍबरडीन ऍगस, आयर शायर, ब्लू अलबियॉन, नॉर्थ डेव्हन, डेक्स्टर, ब्रिटीश फ्रिजीयन, गेलोवे, बॅल्टेड गेलोवे, ओल्ड ग्लॉस्टशर, ग्वेर्नसी, हरफोर्ड, हायलँड, जर्सी, केरी, लिंकन,लॉंग हॉर्न, रेड पोल, शॉर्ट हॉर्न, साउथ डेव्हन, ससेक्स, वेल्श ब्लॅक, व्हाइट पार्क; नेदरलँड्स : डच फ्रिझियन, ग्रोनीन्झेन व्हाइट हेडेड, म्यूझ-वाइन-इस्सेल; जर्मनी : ब्लॅक आनी व्हाइट लोलँड,रेड आनी व्हाइट लोलँड, अँगेलन, शॉर्ट हॉर्न, जर्सी जर्मन येलो, जर्मन रेड, रेड डॅनिश, जर्मन सिमेंटाल, जर्मन ब्राउन; पोलंड : पोलीश रेड; बेल्जियम : सेेंट्रल अपलँड, रेड अँड व्हाइट कॅपाइन, रेड अँड व्हायट ईस्ट फ्लेमिश, ब्लॅक अँड व्हाइट हर्व, रेड वेस्ट फ्लेमीश, फ्रिजीयन; फ्रांस : नॉर्मंडी, फ्रेंच फ्रिजीयन, ईस्टर्न रेड अँड व्हाइट, चारोलेस, लिमोसिन, सेलर्स, आर्मोरिकन, मेन अन्जाऊ, ब्रिटनी ब्लॅक अँड व्हाइट, गेस्कोनी, फ्लेमीश, पार्थने,ब्राउन स्विस.
भारतांत जर्सी, होल्स्टेन-फ्रिझीयन, रेड डेन, ब्राऊन स्वीस अश्यो भायल्यो जाती आनी हांचेपसून संकरीत केल्ल्यो गायो सांपडटात. भारतीय गायाच्यो जाती (बॉस इंडीकस) अश्यो : कांकरेज, केनवारीया, खेरीगढ, माळवी, थारपारकर, बचौर,भंगारी, गवळाऊ, हरियाना, कृष्णा व्हेली, मेवाटी, नागोरी, आंगोल, राठी, डांगी, देवणी, गीर, नेमाडी, सिंधी, साहिवाल, अमृत महाल, हल्लीकर, कांत्रायाम, खिलारी, लोहाणी, पोनवार, सिरी, धानी.
प्रजनन : गायचें प्रजनन ४ शास्त्रीय पद्धतींनी करतात. १. आंतर प्रजनन : ही पद्धत नातें आशिल्ल्या जनावरांमदीं आपणायतात. हातूंत अवगुण चड उरतात. २. बाह्य प्रजनन : वंश एक, कुटुंब वेगळें अशा जनावरांमदीं. ३. मिश्र प्रजनन (संकर) : दोन वेगवेगळ्या वंशामदीं - भायली जात आनी भारतीय जात. ४. सुधार पद्धत : सुधारीत - शुद्ध हांचेमदीं.
गाय थारायल्ल्या दिसा आनी वेळार फळता.ताका भार म्हण्टात.दोन भारांमदलो काळ १९ ते २१ दीस आसता. भार १ ते २ दीस उरता. ह्याच दिसांनी गाय फळता आनी गाभणी जाता. गाभण काळ सरासरी २७४ ते २९१ दिसांचो आसता. वियेतकच परत ६० दिसांउपरांत गाय फळूंक शकता.
रोग : होंटयेचो रोग : ह्या रोगाक खूब तरेचे जंतू कारण आसतात. हो रोग गायेक निकामी करूक शकता. गाय वियेतकच जावपी रोग : कांय क्षारां कमी जावप, तांचें प्रमाण सारकें नासप, कुडींत अशक्तताय आसत जाल्यार हे रोग जातात. लागण : गायचें तोंड आनी गेतां लागतात. हो रोग नेटान पसरता. ह्या रोगांत जनावर मरना, पूूण कुडीक त्रास जाता. ‘बॅक्टेरिया’ ह्या जंतूंपसून जावपी रोग : अँथ्रेक्स, घटसर्प, ब्लॅक क्वार्टर, टीटॅनस (धोणकी), बोटुलीझम (अन्न विखबाधा), येंटोेेरोटोक्सेमिया (विखबाधा), सालमोनेलीझीस, ब्रुसेलोझीस, टी. बी., जोन्स डिसीझ, ऍक्टीनोमायकोझीस, ऍक्टीनोबासीलोझीस, मायकोटीक डरमाटायटीस, कॉंटॅजिअस बोवाइन फ्लोवरोनीमोनिया (पुलमांवांचे रोग), रिकेटशीया जंतूंपसून जावपी रोगी : टीक बोर्न फीवर, परोपजीवी प्राण्यांपसून जावपी रोग : बेबेसीओझीस, पायरोप्लास्मोझीस, आनाप्लास्मोझीस, ट्रीपानोसोमीआझीस,थायलेरीआझीस, टोक्जोप्लास्मोझीस.
हातूंतले कांय रोग वाशीनां करून आळाबंद हाडटात. तेचप्रमाण ह्या रोगांआड पेनीसीलीन, स्ट्रेप्टोमायसीन, टेट्रासायक्लीन, क्लोरांफेनीकोल, सल्फा गटाचीं वखदां, अँटिबायोटिक्स आनी हेर वखदां वापरतात.
- डॉ. ए. व्ही. खांडेपारकर
सांस्कृतिक संदर्भ : ज्योतिशशास्त्रांत राशिचक्रांतली दुसरी सुवात वृषभ (गोकुळ) राशीची आसा. ईजिप्तांत एपिस देवाची पूजा गायच्या रुपांत करतालले. भारतांत सगळ्या धर्मांत गायेक वेगळेंच म्हत्व आसा. भागवत पुराणांत पावस उडोवपी इंद्र देवाचो उल्लेख वृषभ म्हूण करतात.भगवान बुद्धाचो जल्म वृषभ लग्नांत जाल्लो आशिल्ल्यान वृषभांक अशोक स्तंभांचेर सुवात फावो जाल्या. लिंगायत पंथांत, त्या पंथाचो संस्थापक बसव हाका नंदीचोच अवतार मानतात. मोहेंजोदडो हांगाच्या उत्खननांत (इ.स.प. सुमार २७५०-२२५०) सांपडिल्ल्या राजमुद्रांचेर आनी मातयेच्या शिल्पांचेर गायचीं चित्रां आसात.
वेदांत, खास करून ऋग्वेदांत गायचो महिमा वर्णन करपी जायते मंत्र आसात. श्रीकृष्णाच्या गोवर्धनोद्धार कथेंतूय गायचो महिमा आयला. कृष्णाचें ‘गोपाळ’ हें एक पवित्र नांव म्हूण हिंदू मानतात. संस्कृतांत ‘गो’ ह्या शब्दाचो अर्थ गाय वा बैल असो जाता. गाय हिंदू लोकांमदीं एकदम पवित्र आसून जायत्या धर्मकृत्यांत तिचो आनी तिच्या गोरसाचो आस्पाव करप, हें हिंदू धर्माचें एक खाशेलेपण आसा. वैदिकांचे यज्ञसंस्थेंत गायेक खाशेलें म्हत्व आशिल्लें. मधुपर्क पुजे वेळार गोवध करपाची पद्धत आशिल्ली, अशें गृह्यसूत्रावयल्यान दिसून येता. फुडें पुराणकाळांत हाचे उरफाटी प्रतिक्रिया जावन गाय मारची न्हय,तिचें मांस खावंचें न्हय, अशा विचारांनी मूळ धरलें. गाय आनी गायचें ‘पंचगव्य’ (गायचें शेण,
