अभिसारिका. संस्कृत कवी भरत हाणें तिच्या सभावगुणां प्रमाण तिची व्याख्या अशी दिल्याः
उद्दाममन्मथमहाज्वरवेपमाना
रोमान्चकण्टकितगात्रलतां वहन्ती।
निःशङ्किनी व्रजति या प्रियसङ्गमाय
सा नायिका निगदिता त्वभिसारिकेती।।
अर्थ- सळसळपी मोगाच्या उज्यांत तापपी, जिचें आंग मोगाच्या वा कामाच्या इत्सेन भरलां आनी कसल्याच आडमेळ्यांक भिनासतना आपल्या मोग्याक मेळूंक भायर सरिल्ली नायिका म्हळ्यार अभिसारिका.
रसमंजरींत तिचो आनीक एक खाशेलो गूण सांगलाः ‘स्वयमभिसरति प्रियमभिसारयति वा या, स अभिसारिका’. अर्थ – आपल्या मोग्याच्या भेटेक वता वा मोग्याक आपल्या भेटेक आपयता ती अभिसारिका.
अभिसार म्हळ्यार दोन मोगी जीवांनी चोरून एकामेकांक मेळपाक वचप. स्वीया, सामान्या, मुग्धा, प्रौढा, उत्तमा, मध्यमा हे अभिसारिकांचे पोटभेद. अभिसारिकेचो मोगी परपुरूश आसूंकूच जाय अशें ना. स्वताच्या घोवाक मेळपाक, घरच्या मनशाचो दोळो चुकोवन थारायिल्ल्या जाग्यार वचपी बायल अभिसारिकाच थारता. परकी अभिसारिकेक हाच्याकूय चड भंय आसता. आपली शिंदळकी उक्ती जाल्यार आपली लज वतली हाची तिका भिरांत आसता. शुक्लपक्षाच्या राती कडेन चान्नें आसता, तेन्ना ती धवें वस्त्र न्हेसता. कृष्णपक्षांत काळें वा निळें वस्त्र न्हेसता. वेगवेगळीं वस्त्रां न्हेसपाचो तिचो हेत म्हळ्यार भोंवतणच्या सैमा कडेन एकरूप जावंचें आनी ताका लागून आपूण कोणाचेच नदरेक पडची न्हय असो आसता.
तिचे भेद अशेतरेन करतात- जी अभिसार करपाक कोणाकूच भिनासतना, कोणाचोच आदार घेनासतना भायर सरता ते अभिसारिकेक ‘उत्तम’ म्हळां. जी आपले वांगडा एकाद्रेचो सांगांत घेवन वता ती ‘मध्यमा’ आनी जी काळाचेर पातयेवन रावता, तिका ‘अधमा’ म्हळ्या.
अष्टनायिकांत अभिसारिका हीच रसिकांक चड आवडटा. अमरुशतकांतल्या तिच्या वर्णनाचो एक श्लोक असो-
उरसि निहितस्तारो हारः कृता जघने घने
कलकलवती कान्ची पादौ रणन्मणिनूपुरौ
प्रियमभिसरस्येवं मुग्धे त्वमाहतडिण्डिमा
यदि किमधिकत्रासोत्कम्पं दिशः समुदीक्षसे।।
अर्थः तुज्या हड्ड्यार फुलांची माळ सळसळटा. धश्टपुश्ट हातांचेर कांकणा किणकिणटात. पांयांत माणकां-मणी आवाज करतात. हे मुग्धे, अशे तरेन हीं वाद्यां वाजयत तूं अभिसाराक भायर सरल्या, जाल्यार कोणूय पळेत ह्या भयान हेवटेन तेवटेन कित्याक पळेता?
(शृंगारनायिका)
कों. वि. सं. मं.
अभिज्ञानशाकुंतलः कवी कालिदासाचें संस्कृत नाटक. कालिदासान बरयल्ल्या वट्ट तीन नाटकांत हेंच निमाणे आसूंक जाय अशें एक मत आसा. ह्या नाटकाचे हातबरपावळीचे प्रतींचें लिपिभिन्नते प्रमाण देवनागरी, बंगाली आनी दक्षिण भारतीय अशे प्रकार आसात. पूण मुळ नाटका लागीं चड लागींचे आसा अशें जाणकारांचे मत आसा.
ह्या नाटकाची काणी अशीः शिकार करपा खातीर रानांत आयिल्लो दुष्यंत राजा कण्व मुनीच्या आश्रमांत येता. थंयच ताका कण्व मुनीची मानिल्ली धूव शकुंतला मेळटा. दुष्यंत आनी शकुंतला एकामेकांच्या मोगांत पडून गांधर्व- रितून लग्न जातात. राजा आपलें नांव आशिल्ली मुदी तिका दिता आनी ‘हांव मागीर येवन तुका राजधानींत व्हरतां.’ अशें शकुंतलेक वचन दिवन तो राजधानींत परतता. तें उपरांत एक दीस शकुंतला दुष्यंताच्या चिंतनांत गुल्ल आसतना अतिथी म्हूण आयिल्ल्या दुर्वास मुनींच्या उल्या कडेन तिचें लक्ष वचना. ‘तूं जाचें चिंतन करता ताका तुजी विसराय पडटली’ असो श्राप दुर्वास मुनी रागान दिता. प्रियंवदा आनी अनसुया ह्या शंकुतलेच्या इश्टीणींचें थंय लक्ष आसता. शकुंतलेची चूक जाली तिका माफी करची अशें प्रियंवदेन मागतकच अभिज्ञान (वळख) म्हूण एकाद्रो अलंकार दाखयतकच श्राप सोंपतलो असो उःशाप दुर्वास मुनी दिता.
हें सगळें चालू आसतना शकुंतला आपल्या चितनानूच गुंग आसता. तिच्यो इश्टिणी तिका हो प्रसंग मात्तूय कळयनात. शकुंतले कडेन आशिल्ली मुदी तिका श्रापांतल्यान वाटायतली अशी तांची खात्री आसता. दुष्यंत राजा शकुंतलेक व्हरपाक आश्रमांत येना. राजाच्या आपोवण्याची वाट पळोवन-पळोवन ती थकता आनी निमाणी स्वताच वचून ताच्या दरबारांत हाजीर जाता. पूण राजा गुरवार शकुंतलेक वळखना. ताका वळख दाखयतली तर ताणें दिल्ली मुदी तिचे कडल्यान शेणिल्ली आसता. ती निर्शेता, तिचें कांयच शाणपण चलना. इतल्यान एक तेजीश्ट बायल तिका अप्सरस्तीर्था कडेन घेवन वता. फुडें एका खारव्याक नुस्त्याच्या पोटांत ती खुणेची मुदी मेळटा आनी ताचे वरवीं ती राजा कडेन पावता. ती वळखतकच फाटलो सगळो उगडास जावन राजाक पश्चाताप जाता. ते स्थितींत इंद्राच्या आपोवण्यावेल्यान असूरां कडेन झुजपा खातीर तो स्वर्गलोकांत वता. थंयसून परत येतना हेमकूट पर्वताचेर मारिचाश्रमांत ताका शकुंतल आनी तिका जाल्लो सर्वदमन हो तांचो चलो, हांची भेट जाता. तीं व्हडा खोशयेंन एकामेकांक मेळटात.
दुष्यंत-शकुंतलेची ही कथा महाभारताच्या आदिपर्वांत आयल्या. तशेंच ती पद्मपुराणांतूय आसा. कालिदासान आपले नाट्यकृती खातीर महाभारतांतल्या कथेचोच आदार घेतला आसूंक जाय अशें विद्वानांचे मत आसा. पूण मुळ कथानकांत ताणें म्हत्वाचे बदल केल्यात. महाभारतांतली शकुंतला “म्हज्या चल्याक युवराज केलो जाल्यारूच तुजे कडेन लग्न जातली” अशी अट राजाक घालता. मागीर शकुंतला राजधानींत आपल्या चल्याक घेवन आयिल्ली आसतना दुष्यंत राजा
