उजव्या खांद्यावेल्यान घेतात. खेड्यांतल्यो बायलो कासाटो मारून न्हेसण न्हेसतात. पांयांत वाळे, हातांत कांकणां, गळ्यांत कंठी, चंद्रहार कानांतली कुडी ह्यो गुजराती बायलांच्यो वस्ती जावन आसात.
नवरात्र ही गुजरातांतली व्हडली परब आसून, ती णव दीस चलता. हे परबेंत शक्तीची पूजा जाता. ह्यावेळार गांवांगांवांनी ‘गरबा’ नाच खेळटात. होळी हो सण खास करून गांवगिर्याम वाठारांत भिल्ल, आदिवासी उर्बेन मनयतात. रंग उडोवप आनी खेळप हातूंतलें मुखेल आंग जावन आसा. दिवाळी ही परब घराघरांत मनयतात. कार्तिक – पुनवेक वोढा हांगा, अहमदाबाद लागसार तशेंच सांबरकाठा हांगा मोटी जात्रा भरता. शिवरात्रे दिसा गिरनारच्या भावनाथ हांगा व्हडली जात्रा भरता.
राज्यांत लोकनृत्य आसा, पूण शास्त्रीय संगीताची परंपरा ना. पंडीत ओंकारनाथ ठाकूर हो व्हड संगीतकार राज्यांत जावन गेलो. जामनगरचें स्थापत्यकाम, शिल्पकाम, नक्षीकाम, हस्तकला, सुरतचें जरीकाम, कोरवी लांकडाकाम, मातयेचीं आयदनां हे कालाकुसरींत गुजरातान नामना जोडल्या. रविशंकर रावल, कनु देसाई, जगन्नाथ अहिवासी, सोमालाल शाह, रसिकलाल परीख/पारेख, श्यावक्ष चावडा, छ्गनलाल यादव, शांतिलाल हे चित्रकार नामनेक पावल्यात. नवे शैलीच्या चित्रकारांमदीं जनक पटेल, शरद पटेल, गुलाम महंमद हांणी नामना जोडल्या. रंगमाचयेचें दायजूय खूब पूर्विल्लें आसा. ‘भवाई’ नांवाचो प्रहसनात्मक नाट्यप्रकार खूब पोरनो आसून तातूंत संगीत नृत्य आस्पावता. आयचे रंगमाचयेची सुरवात १८५० वर्सा जाली. ह्या मळार पारशी लोकांनी फुडाकार घेतिल्लो. १८६८ सावन नर्मद मणिलाल, त्रिभुवनदास, प्रभुलाल व्दिवेदी, कन्हयालाल मुन्शी, चंद्रवदन मेहता हांच्या नाटकांनी रंगमाची गाजयल्या. नवे कलाकार नवे तरेचीं नाटकां करतात. गुजरात सरकारान कलेची उदरगत जांवची म्हूण अकादेमीची थापणूक केल्या. गुजरातांत चित्रपट उद्येगूय सुरू जाला. गुजरात भाशेंत नवे नवे चित्रपट तयार जायत आसात. खेळाच्या मळारूय गुजराती लोक उमेदीन वांटो घेतात.
शिक्षण: गुजरातांत साक्षरतेचें प्रमाण ६०.९१% आसा (१९९१). ७ यांत्रिकी महाविद्यालयां, २० डिप्लोमा दिवपी संस्था, ४२ तंत्रशाळा, १२ विंगड विंगड शिक्षण दिवपी शाळा, ८ विद्यापीठां, कला आनी विज्ञानाचीं ७६ महाविद्यालयां, १३ वेपार विद्यालयां, १ शारीरिक प्रशिक्षण आनी १३ अध्यापन प्रशिक्षण विशयाचीं विद्यालयां आसात. सुरुची यंत्र विद्यालय, कृषी, मुलोद्योग, कन्याआश्रम, मढी बुनियादी, पूर्व मुळाव्यो शाळा, सफाई विद्यालयां, श्रेयस पब्लीक स्कूल, लोकभारती विद्यालय, ह्यो शाळा विद्यार्थ्यांक आप रोजगाराविशीं शिकप दितात.
म्हत्वाचीं थळां: राज्यांतलीं कांय म्हत्वाचीं थळां अशीं:
सैमीक थळां: तीथल – बलसाड सावन तीन मैल अंतराचेर हें थळ आसा. हाका तेंकून ‘विलसन तेंगशी’ आसा. उंचाय २,३०० फूट. हांगा व्हड दर्यादेग आसा, चोरवाड – सौराष्ट्रांतले दर्यादेगेर हें सैमीक थळ आसून जुनागढ सावन हें ४० मैलांचेर आसा. अभराट – सोबीत दर्यादेग आशिल्लें सैमीक थळ. शुक्लतीर्थ – भडोव हांगासावन १० मैल अंतराचेर आशिल्लें पवित्र तीर्थथळ. पावागढ – बडोद्याचे उदेंतेक २५ मैलांचेर आशिल्ल्यान ह्या दोंगराचो घेर ३६ मैल आसा हाची उंचाय २,८०० फूट आसा. ह्या गडाक तीन दारां आसात. लव-कुशाच्या पवलांच्यो खुणो, विश्वामित्राचो आश्रम, विश्र्वामित्री न्हंय हांगा पळोवंक मेळटा. मारुतीन द्रोणागिरी व्हरतना हांगा जो कुडको पडलो, तो ‘पावागड’ असो समज आसा. गिरनार पर्वत – जुनागढ सावन ३ मैलांचेर हो पर्वत आसून ताची उंचाय ३,००० फूट आसा. पर्वत चडपाक सोपणा आसात. दत्ताच्यो पादुका, जैनाचो बावीसावो तीर्थंकर नेमिनाथ हाचें देवूळ हांगा पळोअवंक मेळटा. पर्वताचेर वट्ट २१ तेंगश्यो आसून तातूंत अंबा, गोरख, औघड, गुरू आनी कालिका मुखेल आसात. १४ धर्मांच्यो आज्ञा कोरांतिल्लें सम्राट अशोकाचें पाशाण बरप हांगा आसा. पुराणांत ‘श्र्वेतक पर्वत’ हाकाच म्हण्टात.
धर्मीक थळां: व्दारका – मूळ व्दारका श्रीकृष्णाचो अवतार सोंपतकच दर्यांत बुडली आनी आयची व्दारका ताच्या नातवान बांदली, अशें म्हण्टात. हांगा श्रीकृष्णाचें म्हळ्यार रणछोडजीची मूर्त आशिल्लें व्हड देवूळ आसा. हांगासावन १८-२० मैलांचेर व्दारका जुंवो आसा. थंय श्रीकृष्ण आनी नारायणाचें देवूळ आसा. हिंदूंच्या चार धामांतलें एक धाम. पालिताणाचें जैन मंदीर – जैनांचें पवित्र थळ. जैनांचो पयलो तीर्थंकर आदिनाथाचें देवूळ मेळून वट्ट ८६३ देवळां हांगा आसात. सोमनाथाचें मंदीर – एक तीर्थथळ. हें प्रभासपट्टन हांगा आसा. कपिला, सरस्वती, हिरण ह्या न्हंयांचो हांगा संगम जाला. डाकोर – वैष्णवांचें तीर्थथळ. हांगा रणछोडदासाचें सोबीत देवूळ आसा. उदवाडा हांगा पारशाचें तीर्थथळ पळोचपासारकीं आसात.
हेर थळ: साबरमती आश्रम; बडोदा – एक म्हत्वाचें शार. हांगा लक्ष्मीविलास, मकरपूरा आनी नजरबाग अशे तीन महाल आसात. वस्तुसंग्रहालय, पशुसंग्रहालय, चित्रसंग्रहालय आनी नखेत्रांगण (planetorium) पळोवपासारकें आसा. अहमदाबाद – गुजरातांतलें म्हत्वाचें उद्येगीक शार. आशावल आनी कर्णावती हीं ह्या शाराचीं आदलीं नांवां जावन आसा.
हांगा कापडाच्यो गिरणी खूब आसात. हांगाचो जामा मशिदींत वारो येवपाखातीर बसयिल्ल्यो कोरांतिल्ल्यो जाळयो आनी नक्षीकामा सोबीत आसा.
- - माणिकराव राम नायक गावणेकार
गुजराती भाशा:
इंडो आर्यन भाशा पंगडांतल्या हेर आर्विल्ल्या भाशांभशेन गुजराती भाशाय धाव्या/इकराव्या शतमानाउपरांत अभिजात काळांत वयर सरूंक पावली.
ह्या सहस्त्रमानाचे सुर्वेक जी समाजीक, राजकी परिस्थिती निर्माण
