जाली, तातूंतल्यान हे भाशेचो संबंद थळाव्या ‘गुर्जर’ ह्या अपभ्रशप्रकारालागीं लागता. आचार्य हेमचंद्र (१०८९ – ११७३) हाणें बरयिल्ल्या ‘सिध्द- हेम शब्दानुशासन’ ह्या पयल्याच साहित्यप्रकारांत गुजरातीच्या एका प्रकाराचो वापर केला.
गुजरातीच्या इतिहासाचो तीन वांटे करूं येतात:
१. पोरनी गुजराती, जातूंत तिचे निर्मणेविशींचो काळ आसा आनी तो हेमचंद्र ते नरसी मेहता (१४०८ – ८०) मेरेनचो आसा.
२. मदल्या काळांतली गुजराती, जातूंत मध्ययुगीन काळासावन जो मेरेन भाशेक आकृतिबंध आनी कोशसाहित्य मेळ्ळें, त्या काळाचो आस्पाव जाता. हो नरसी मेहता तो दयाराम (१७७७ – १८५३) मेरेनचो काळ आसा.
३. आर्विल्ली गुजराती, ह्या वेळार छापखान्याची उदरगत जाली.
सद्याक ही भाशा भूगोलीक नदरेन उत्तरेक अबू ते दक्षिणेक मुंबयमेरेन सुमार २.५ कोटी लोक उलयतात. हे भायर संवसारभर शिंपडून आशिल्ले गुजराती लोकूय हे भाशेचो उपेग करतात. हे भाशेच्यो मुखेल बोली म्हळ्यार;
१. दक्षिण गुजरातांतली सुरती
२. मदल्या वाठारांतली चरोतरी
३. उत्तर गुजरातांतली पटनी
४. उत्तर-अस्तंत वाठारांतली सौराष्ट्री
५. पारशी लोक उलयतात ती पारशी
६. कांय मुस्लीम उलयतात ती बोहरी.
गुजराती भाशेंतलीं उतराम संस्कृत भाशेचेर आदारिल्लीं आसात. पूण तिका अरबी, पर्शियन आनी आर्विल्ल्या काळांत पोर्तुगेज आनी इंग्लीश भाशेच्या उतरांचे दायज लाबलां. हे शेचो मराठी, कोंकणी आनी हिंदीकडेनय लागसारचो संबंद आसा.
गुजराती (महाजनी) लिपी नागरी लिपीपरस वेगळी आसली, तरी तिची मुळावी बुन्याद देवनागरीचेरुच आदारून आसा.
- - जी. एन्. देवी
गुजराती साहित्य:
फाटल्या ८०० वर्सांच्या इतिहासांत गुजराती साहित्यांचें खाशेलपण म्हळ्यार तातूंतली विजतीयता (heterogeneity). ब्राम्हणी साहित्य, भक्तिगीतां आनी आर्विल्ल्या काळांत निर्माण जाल्लें बुध्दीजीवी उच्चभ्रू साहित्य, हे गुजराती साहित्याच्या प्रवाहांतले घटक आसात. गुजराती साहित्याक जैन, पारशी आनी मुसलमान लेखकांकडल्यान बरोच व्हड हातभार लागला. गुजरातीचो पयलो लेखक हेमचंद्र जाणेम तरेकवार वाक्यरचणुकेच्यो छ्टा आपले बरपावळींत वापरल्यो आनी सद्याच्या काळांतलो सुरेश जोशी जाका संस्कृत, हेर भारतीय भाशा, अस्तंतेकडेलें साहित्य आनी तत्वगिन्यानाचें दायज मेळ्ळां, हांच्या साहित्यांतल्यान गुजराती साहित्याचें वेंचीक तेज स्पश्टपणान दिसून येता.
गुजराती साहित्य हेर भारतीय भाशांतल्या साहित्याभशेन समान इतिहासीक संक्रमणावस्थेंतल्यान गेलां. बाराव्या शतमानांत जैन समाजप्रार्थनासंबंदीत बरपावळींतल्यान ताचो उदय जालो आनी मदल्या शतमानांनी व्हड अशे काव्यात्मक बरपावळींतल्यान उदरगत जावन तें ब्रिटिशांच्या प्रभावाखाल आर्विल्ल्या युगांत पावलें. ह्या साहित्यांतले पयलींचे काव्यरचणुकेक नाट्यात्मक क्षमता आसा आनी खास करून ताचे ‘रास’ शैलीक हें दायज बरेंच लाबलां. पूण नाट्य हो प्रकार मात ह्या साहित्याच्या मळार आयजमेरेन फाव तसो उदरगतीक पाविल्लो ना. कवितेमदीम गुजराती साहित्याची पारंपरिक प्रज्ञा स्पश्टपणान उक्ती जाता आनी आर्विल्ल्या काळांतल्यो लघुकथा आनी लघुनिबंद मराठीसारकिल्या उदरगतीक पाविल्ले भाशेंतल्या साहित्याकडेन तुळा करपासारक्यो आसात.
पोरन्या आनी मदल्या काळांतलें गुजराती काव्यसाहित्य विंगड विंगड शैलींतल्यान उदरगतीक पावलें. ‘फागु’ हो काव्यप्रकार वसंत ऋतूंत येवपी खोशी उक्तावपी आशिल्लो. ‘विवाहुलू’ हो काव्यप्रकार लग्नासंबंदीत गजालींचेर आदारित आशिल्लो. ‘बारामासी’ काव्यप्रकारांतल्यान बारा म्हयन्यांच्या काळांत मोग करपी तरणाट्यांची ताटातूट आनी विरहवेदना रंगयाताले. विजयभद्र (हंसराज वच्छाराज चोपाई) आनी असैत (हंसावली – १३७१) हांणी सपनसृश्टींतल्या बायलांविशीं काल्पनिक कविता बरयल्ल्यो. ‘मातृक’ (भाशेंतले सगळे ध्वनी उक्तावपी) आनी ‘कक्क’ हीं (भाशेंतलीं सगळीं व्यंजनां उक्तावपी) उपरोधिक छंदोबध्द ल्हान कवनांय बरयिल्लीं दिश्टी पडटात. तरीपूण मुखेलकरून नरसी मेहता (१४०८-८०) हाच्या भक्तीरस काव्याक लागून आर्विल्ल्या काळापयलींचें गुजराती साहित्य चड याद उरता. कृष्णभक्ती हो ताच्या काव्याचो मुखेल विशय आशिल्लो. पूण साहित्याचे नदरेंतल्यान पळेल्यार ताचे कवितेंतलें गीत आनी संगीत खासा गुजराती संवेदनांचो स्वभाव दाखयता. मराठींतल्या संत तुकारामभशेन आनी हिंदीतल्या संत कबीराभशेन, नरसी मेहताचें भाशेचे संपदेचेर, नाविन्यपूर्ण अशा विशयाच्या भांडाराचेर आनी विंगड विंगड मानसिक स्थितींचेर बरोवपाचें प्रभुत्व आशिल्लें. ‘मीराबाई’ आनी ‘अरवो’ परंपरेंतली आनीक दोन व्हड नांवां ‘आख्यान’ आनी ‘पुराण’ ह्योय शैली मदल्या काळांतल्या गुजराती साहित्यांत बर्यो च उदरगतीक पाविल्ल्यो. प्रेमानंद भट्ट (१६३६ – १७३४) हाणें आपले काव्यरचणुकेंता भारतीय महाकाव्यांचें आनी तांतल्या विशयांचे संदर्भ वापरले.
१८५२ त दयाराम हाच्या मरणाउपरांत आनी ब्रिटीश शिक्षणाचो भारतांत प्रभाव पडूंक लागतसावन कवितेंतलो आर्विल्लो काळ सुरू जाता. हो काळ हेर भारतीय भाशांतल्या साहित्यांत आर्विल्ल्या प्रवाहांचें दर्शन घडयता. गुजराती आर्विल्ल्या साहित्याचे तीन वांटे करूं येतात:
१. पंडीत युग (१८८० ते १९२०)
२. गांधी युग (१९२० ते १९५०) आनी
३. आर्विल्लीं युग (स्वतंत्रतायेउपरांत)
पंडीत युगांतले मुखेल कवी दलपतराम (१८२० - ९८), नर्मद (१८३३-८६), केशव हर्शद ध्रुव (१८५९-१९३७), बी. के. ठाकोर (१८६९ – १९५२) आनी मणीशंकर भट्ट (१८६७ – १९२३) हे जावन आसात. ह्या कवींनी गुजराती साहित्यांत गद्य आनी समीक्षात्म बरपावळ केली आनी आपलीं नेमाळीं चलयलीं. तांचें काव्य प्रायोगिक, अद्भुतवादी, राष्ट्रवादी आनी छंदोबध्द आशिल्लें. हें चडशें ब्रिटीश प्रभावाखाल बरयल्लें. गांधी युगांतले मुखेल कवी सुंदरम् आनी उमाशंकर जोशी. सुंदरम् हाचेर आशिल्लो अरविंदाचो प्रभाव दिश्टी पडटा. उमाशंकर जोशी हो ज्ञानपीठ पुरस्कार मेळोवपी गुजरातींतलो पयलो साहित्यकार. ह्या दोगांय जाणांची कविता आध्यात्मिक, व्यक्तिवादी आनी समाजीक जाणविकाय उक्तायता. आर्विल्ल्या युगांतले मुखेल कवी म्हळ्यार निरंजन भगत, लाभशंकर ठकार, सीतांशु यशश्चंद्र, रावजी पटेल आनी गुलाम मोहम्मद शेख. नवी कविता प्रतिमात्मक, प्रतीकात्मक आनी अतिवास्तववादी आसा.
नाटक ह्या साहित्यप्रकाराची फाव तशी वाड गुजरातींत जाल्ली ना. कांय मुखेल जैतिवंत नाटककार म्हळ्यार गांधी युगांतलो सी. सी. मेहता आनी आर्विल्ल्या युगांतलो सीतांशु यशश्चंद्र. गद्य कादंबरीप्रकारात गुजराती साहित्याची मोलादीक उदरगत जाल्या. नंदशंकर मेहताची ‘करण घेलो’ (१८३५ – १९०५) ही पयली गुजराती कादंबरी अशें मानतात; पूण गुजरातींतली सगळ्यांत श्रेश्ट कादंबरी म्हूण गोवर्धन त्रिपाठी (१८३५ – १९०७) हाचे ‘सरस्वतीचंद्र’ हे कादंबरीचो उल्लेख जाता. कन्हैयालाल मुन्शी (१८८७ – १९१७) इतिहासिक आनी उपदेशात्मक कादंबर्योू बरोवन नामनेक पावलो. गांवगिर्या गुजरातांतली जीण आपल्या साहित्यांत चित्रीत करून वास्तववाद हाडपी पन्नालाल पटेल (जल्म: १९१२) हो मुन्शी फाटल्यान दुसरो म्हत्वाचो कादंबरीकार हे मुखेल कादंबरीकार म्हळ्यार झवेरचंद मेघाणी (१८९७ – १९४७) आनी रमणलाल देसाई (१८९२ – १९५४). अस्तंतेकडले विचारधारेचो प्रभावी झोत आपल्या साहित्यांत हाडपी सुरेश जोशी (१९२२ – १९८६) हो लघुकथा लेखकांमदीं सगळ्यांत फुडें आसा. उण्यांतउणें कथानक, शैलीदार आनी वैचित्र्यपूर्ण भाशा गुथून कथा बरोवप हें ताचें खाशेलेपण. ताणें ‘क्षितीज’, ‘एताद’, ‘वाणी’ आनी ‘सेतू’ ही नेमाळींय उजवाडायलीं.
- - जी. एन्. देवी
