ह्या शारांत अंबादेवी आनी बालाजी हांचीं नामनेची पूर्विल्लीं देवळां आसात. अंबेच्या देवळाचे दक्षिणेक व्हाळाचे पलतडीं एकविरा देवीचें देवूळ आसा. तशेंच जायत्यो मशिदी, जैन मंदिरा आनी नक्षीकाम केल्ली राजा विशनचंदाची हवेली पळोवपा सारकी आसा.
अमासः(पळेयात उमास)
अमीबाः (वर्गः ऱ्हायझोपोडो, संघः प्रोटोझोआ.) अमिबाच्या शरिरकची रचणूक सादी आसून तिचो आकार थाराविक आसना. तो एक सारको बदलत आसता. ताचें शरीर एकाच पेशींचें वा कोशिकेचें घडिल्लें आसून पातळ आनी लवचिक जीवद्रव्य कल्लांत(plasmalemma) धांपिल्लें आसता. ह्या कल्ल्या भितर जीवद्रव्य (protoplasm) आसता. ताच्या भायर आशिल्ल्या नितळ थराक बहिर्द्रव्य (ectoplasm) आनी उरिल्ल्या पातळ पूण कणांनी भरिल्ल्या भागाक अंतद्रर्व्य (endoplasm) म्हणटात. अंतद्रर्व्यांत आशिल्लें वाटकुळें केंद्र शरिरांतल्या चलनवलनाचेर नियंत्रण दवरता. ह्याच भागांत एक वा चड ल्हान-व्हड जावपी बुराक (compression lacuna) आसतात. शरीरा भितल्लो दाब नियंत्रीत करप आनी द्रव्यरूप पदार्थ कांय प्रमाणांत शरिराच्या भायर उडोवप हीं तांचीं मुखेल कार्यां.
खार आनी गोड उदक, दमट जमीन अशा वातावरणांत अमीबाची वस्ती आसता. अमीबा वंशाच्यो जायत्यो जाती आसात. कांय जाती मनशाच्या सर्वसादारण नदरेक दिश्टी पडनातय. कांय जाती साद्या दोळ्यांक दिसतात. ‘अमीबा प्रोटिअस’ ही जात चडशी सगळे कडेन दिसता.
अमीबा एका थाराविक आकारयेदो जातकच ताचे दोन कुडके जावन तांची प्रजनन क्रिया सुरू जाता. ह्या शरिरांत दोन कुडके जावन ताचे दोन वेगळे प्राणी जातात.
बारीक सूक्ष्मजंतू, डायाटम आनी जैव पदार्थांचे कण ही अमिबाची खावड जावन आसा. आपल्या शरिरांतल्यान भायर सरिल्ल्या बोटावरी फागुरांनी (Process Pseudopodium) आपली खावड ओडून ती आपल्या जीवद्रव्यांत घेता. खावडीच्या भोंवतणी उदकाचो ल्हानसो थर आसता. हाका अन्न-रिक्तिका फुटून मल वा घाण भायर उडयता. फागूराचो उपेग चलपा खातीरय जाता. अमीबा ज्या उदकांत रावता, तातूंत विरगळिल्लो ऑक्सिजन, विसरणान (diffusion) जीवद्रव्य कल्लांतल्यान शरिरांत वता आनी तातूंत उत्पन्न जावपी कार्बन डाय-ऑक्साइट भायर पडटा. चयापचयाक लागून (शरीरांत सतत जावपी भौतिक आनी रसायनीक घडणुकांक लागून) उत्पन्न जावपी यूरियावरी निरुपयोगी पदार्थ जीवद्रव्यकलांतल्यान भायर वतात.
रोगः अमिबाच्यो जायत्यो जाती विंगड विंगड प्राण्याच्या अन्नमार्गांत परजीवी आसतात. तातूंतल्यो कांय रोगाचो प्रसार करतात. एंटामीबा हिस्टॉलिटिक ह्या प्रजीवाच्या (protozoa) संपर्कान व्हडल्या आंतकड्यांच्या आनी भितरल्या इंद्रियांच्या शोथाक(दाहयुक्त सुजीक) ‘अमिबाजन्य विकार’ म्हणटात.
चिकित्साः एमेटीन, डाय-ओयोडोक्विन, सोमल क्लोरोक्विन हीं वखदां अमिबाच्या रोगाचेर गुणकारी आसतात. प्रतिजैव वखदांमदीं ‘टेरामायसीन’ म्हत्वाचें आसता.
अमिबाच्यो श्वसन आनी उत्सर्जन क्रिया सगळ्या पृष्ठावेल्यान (sheet plane) जातात, कठीण परिस्थितींत एका पदार्थाच्या स्त्रवणान आपल्या शरिरा भोंवतणी संरक्षक पुटी निर्माण करून अनुकूल परिस्थितींत अमीबा तातूंतल्यान भायर सरता.
अमीर खुसरौः (जल्मः 1253; मरणः 1325).
फार्सी भाशेंतलो नामनेचो भारतीय कवी, विद्वान आनी संगीतकार. ताचें पुराय नांव अबुल-हसन यमीननुद्दीन अमीर खुसरौ देहलवी. ताचो जल्म एटा जिल्ह्यांतल्या (उत्तर प्रदेश) पटियाली गांवांत जालो. ताचो बापूय अमीर सैफुद्दीन महमूद हो तुर्कस्तानांतलो सरदार आशिल्लो. तो अल्तमशचे मुस्तींत भारतांत येवन स्थायिक जालो. ताची आवय भारतीय आशिल्ली. तो धा वर्साचो आसतनाच ताचो बापूय भायर पडलो. ताच्या आज्यान (आवयचो बापूय) आनी आवयन ताका वाडयलो. ल्हान आसतनाच तो निजामुद्दीन औलिया ह्या सत्पुरुशाचो अनुयायी जालो. ताचेविशीं खुसरौक खूब आदर आनी मोग आशिल्लो.
ताणें ल्हान आसतनाच कविता बरोवंक सुरवात केली तशेंच फार्सी, अरबी, तुर्की आनी हिंदी ह्या भाशांचो अभ्यास केलो. दिल्लीच्या राजदरबारांत राजकवी म्हूण ताणें खूब वर्सां काम केलें. कैकुबाद ह्या सुलतानान ताका ‘मलिक-उश-शुअरा’ म्हळ्यार ‘कविसम्राट’ अशी पदवी दिली. इगाणांतले फार्सी विद्वान ताचो ‘तूती-ए-हिंद’ (भारताचो पोपट) म्हूण गौरव करताले. ताची काव्य निर्मणी खूब ऊंच पांवड्याची जावन आसा. तो फार्सी भाशेंतलो नामनेचो कवी आशिल्लोच ते भायर भाशाशास्त्रज्ञ, संगीतकार, गूढवादी आनी अश्टतासांचो विद्वान असी ताणें कीर्त मेळयली.
हिंदूस्तानी संगीताच्या मळार ताणें मोलादीक वावर केलो आनी तें चड समृध्द केलें. कांय नवे राग आनी मिश्र राग तयार करून ते लोकांमदीं पावयलें. देखीक- यमन, कल्याण, काफी, बहर, झीलफ, सांजगिरी, मजीर, फरगन, सरमदी आदी. सतार हें वाद्य लोकांमदीं पावोवपाचें श्रेय ताकाच वता. कवाली पद्दतीची गायकी खुरसैन पयलीं सोदून काडली अशें म्हणटात. पखवाजापसून तबलें आनी डग्गो अशे दोन भाग करून ताचें एक नवें वाद्य ताणें तयार केलें आनी प्रचारांत हाडलें. ताका संगीततज्ञांनी ‘नायक’ अशी भोवमानाची पदवी दिल्ली.
फार्सींतल्या नामनेच्या कवींमदीं ताची गणना जाता. ताच्या काव्यांत सखोल अनुभूती, कल्पनाशक्त आनी खास करून भारतीय उपमा आनी अलंकार हांचो आस्पाव आसा. ताणें गद्य काव्य लेगीत बरयलां. तातूंत ताची स्वतंत्र शैली दिसून येता. भारताविशीं ताका उपाट मोग आशिल्लो. ‘नुह सिपिहर’ ह्या ताच्या ग्रंथांत ताणें भारताचें गिन्यान आनी संस्कृताय हांचो भोवमानान उल्लेख केला.
ताची ग्रंथ निर्मणी अशीः पांच कवितां झेले (दीवान): 1.तुहफतुल-सिगर (1272) 2.वस्तुल हयात(1285) 3. गुर्रतुल-कमाल (1294) 4. बकीया-ए-नकीया (1316) आनी 5. निहायतुल-कमाल (1324). पांच इतिहासीक खंडकाव्यां (तारीखी मस्नवियाँ) – 1. किरानुस-सअदेन (1289) 2. मिफताहुल-फुतूह (1291) 3. खिज्रर
