खाँ दवल रानी(1316) 4. नुह सिपिहर (1318) आनी 5. तुगसक नामा(1324). हीं खंडकाव्यां राजांचें आनी सुलतानाचें तुस्तेचेर आदारिल्लीं आसात.
इराणचो नामनेचो फार्सी कवी निजामी-ए-गंजवी (सुमार 1141-1203) हाणें ‘खम्सा’ म्हळ्यार पांच मस्नवियाँ बरयल्यात, ताचो आदर्श फुडें दवरून खुसरौन 1298 ते 301 ह्या काळांत पांच मस्नवियाँ बरयल्यो. 1. मतलअ उ’ल अनवार 2. शीरि खुसरौ 3. मजनूँ लैला 4. आईना-इ-सिकंदरी आनी 5. हश्त-बिहिश्त. तीन गद्य ग्रंथः 1. खजाइनु,ल फुतूह (अल्ला- उद्दीन खिलजीच्या काळचो इतिहास) 2. इअजाजे खुसरवी (स्फुट लेखांचो झेलो) 3. अफजलु’ ल फवाइद (निजामुद्दीन औलिया हा च्या वचनांचो आनी उपदेशामचो झेलो).
जवाहरे खुसरवी ह्या नांवाचो एक काव्यझेलो आसून तातूंत ताचे दोहे,गीत, पहेलियाँ (कूटकाव्य) आनी फार्सी-हिंदी भरसल्लीं कांय पदां हांचो आस्पाव आसा. ताणें हिंदी भाशेंतूय बरीच ग्रंथ रचणूक केल्या अशें म्हणटात. ‘खालिक बारी’ नांवाचो ताचो हिंदी गद्यग्रंथ नांवाजिल्लो आसा.
अमृतः अमृत=‘नास्ति’ मृतं (मर्ण) यस्मात् तत्= जें पिल्ल्यान मरण येना, ताका अमृत म्हळां (हलायुध). ताका पीयुष आनी सुधा अशीं आनीकय नांवां आसात. अमृत हें एक रसायन आसून ताचे उत्पत्तीची कथा पुराणांत अशी सांगल्याः-
‘एक दीस इंद्र ऐरावताचेर बसून वतालो. ताचें तें वैभव पळोवन दुर्वास ऋषीचें मनं प्रसन्न जालें. ताणें आपल्या गळ्यांतली माळ काडून इंद्राचेर उडयली, पूण इंद्रान वयलेवयर ती झेलून घेवंक ना, ताका लागून ती माळ हत्तीच्या पेंदा पडली. तें पळोवन दुर्वास ऋषीक संताप आयलो. ताणें रागान इंद्राक श्राप दिलो. ‘तुजें वैभव, गिरेस्तकाय नश्ट जावं!’ तो श्राप खरो जालो. राक्षसांनी सर्गाचेर घुरी घालून इंद्रपदाचेर आपलो अधिकार गाजयलो. ताका लागून इंद्राक आपलें राज्यशिंवासन सोडचें पडलें. ब्रह्मासयत सगळे देव मागीर विष्णूक शरण गेले. विष्णून देवांक धीर दिवन म्हळें, ‘तुमी राक्षसां कडेन बरेपणान इश्टागतीचें नातें दवरात आनी तांच्या आदारान क्षीरसागराचें मंथन करात. तातूंतल्यान अमृत भायर सरतलें. तें पितकच तुमी अमर आनी बळीश्ट जातले. मागीर राक्षस तुमकां हारोवंक शकचे नात.’
राक्षसांचो राजा बली हाचे कडेन देवांनी तेविशीं उलोवणी केलीं आनी जें अमृत भायर सरतलें तातूंतलो अर्दो वांटो दिवपाचें मान्य केलें. राक्षसांक ही अट मान्य जाली. मागीर मंदार पर्वताची रवी आनी वासूकीची दोरी करून देव आनी राक्षसांनी क्षीरसागरांचें मंथन केलें. त्या वेळार विष्णून कांसवाचें रूप घेवन मंदार पर्वताच्या सकयल रावन आदार दिलो. जाल्यार शिवान वासुकींचें वीख पियेवन क्षीरसागराचो वाठार नितळ दवरलो. हाका लागून शिवाचें आंग निळें पडलें.
क्षीरसागराच्या मंथनातल्यान चवदा रत्नां भायर सरलीं. अमृत हेंवूय तातूंतलेंच एक रत्न. धन्वंतरी अमृताची कळसुली घेवन वयर आयलो. तें पळोवन राक्षसांनी तांचेर घुरी घाली आनी अमृत फारायलें. ताका लागून देव परते विष्णु म्हऱ्यांत गेले. विष्णून तांकां राक्षसाक तोंड दिवपाचें उतर दिलें.
विष्णून एके सुंदर बायलेचें रूप घेतलें आनी तो मंथनाच्या जाग्यार आयलो. (विष्णूच्या ह्या रूपाक पुराणांत मोहिनी रुप म्हळां.) मोहिनीचें सोबीत रूप पळोवन राक्षस भुल्लुसले आनी तिच्या फाटल्यान लागले. “हांव सगळ्यांक अमृत वांट्टां.” अशें सांगून विष्णून अमृताची कळसुली आपणाल्या ताब्यांत घेंतली आनी देवांच्यो आनी राक्षसांच्यो वेगवेगळ्यो पंगती बसयल्यो. तिणे ददेवांचे पंगतींतल्यान अमृत वाडपाक सुरवात केली. राक्षसाचे पंगतीक राहू नांवाचो राक्षस आलसो. ताका दिसलें अमृत देवांचे पंगतीक सोंपल्यार आपूण शेणटलों, म्हूण तो गुप्त रुपान देवांचे पंगतीक येवन बसलो. चंद्र सुर्यान ताचें कपट वळखलें, तांणी रोखडेंच मोहिनीक तेविशीं सांगलें. मोहिनीन कळाव लायनासतना सुदर्शनचक्रान राहूची तकली उडयली. पूण राहुचे तकलेक अमृताचो स्पर्श जाल्ल्यान ताची तकली तुटल्यार लेगीत तो अमर उरलो. मोहिनीन देवांनी तांकां हारयले. मोहिनी रोखडीच गुप्त जाली (भागवत पुराण 8.6.11).
आपूण अमर कसो जातलों ही चिंता वेदकाळा सावन मनशाक लागल्या.
यदग्नेS मर्त्यस्त्वं स्यामहे मित्रमहं अमर्त्यः
सहसःसूनवाहुत।। (ऋग्वेद 8.19.25)
अर्थः हे अग्नी हांव अमर ना. इश्टागतींचो आनी मोगाचो उजवाड आशिल्लो तूं मात अमर आसा. हावें आनी तुवें एक जावचें (आनी तुज्या सारकें अमर जावंचें.)
काण्व सौभरीन भौसांचो उमाळो ह् वरवीं उक्तावन दाखयला. वैदिक ऋषीची प्रतिभा अमृताच्या सोदा खातीर पुराय संवसाराचो थाव घेता, आनी सर्गाच्या निमाणे शीमेमेरेन पावता, इतकेंच न्हय तर ते शीमे मुखार वचपाची तांची तयारी आसता. वैदिक लोक जेवचे पयलींचे क्रियेक अमृताचें उपस्तरण (बसका) आनी जेवणां उपरांतचे क्रियेक अमृताचें अपिधान (धाकणें) अशें समजताले. ऋग्वेदांत उज्याक अमर म्हळां. त्या वेल्यान वेदोत्तर साहित्यांत सगळ्या देवांक अमर्त्य म्हळां. तांकां ‘अमर’ अशें नांव मेळ्ळां. ‘अमृत=सोम’; सोम म्हळ्यार अमृत आनी हो रोस ददेवालें खासा पेय अशें मानलां (शतपथ ब्राह्मण 9.5.1.8), ‘हांव सोम पिलों आनी अमर जालों.’ अशें काण्व प्रगाथ हो म्हणटा (ऋग्वेद 8.48.3). शतपथांत हें उतर जायते फावट आयलां. ताका सर्गांतलें पेय वा रोस म्हळां. वायुपुराणांत अमृताचो संबंद सोमा कडेन जोडीनासतना चंद्रा कडेन जोडला. पुराण काळांत सोमाचो वाली कडेन (वल्ली कडेन) आशिल्लो संबंद सोडून चंद्रा कडेन जोडपाक येवंक लागलो, हांची ही एक देख आसा. वैदिक साहित्यांत जेपरीं आदित्य, अग्नि, अप ह्या देव-देवतांक जशें अमृत म्हळां. तेचपरी प्राण, हिरण्य, ऋक्, रूच(दिप्ति), सर्ग सारक्या हेर वस्तूंक अमृत म्हळां. (श.ब्रा.9.12.2; 3.9.4.4.5 ; तै.ब्रा. 1.7.6.3 ;1.3.7.5). अमृताक लागून मरण चुकता अशें शतपथांत म्हळां (10.2.6.19). ‘मृत्योर्मा अमृतं गमय’= मर्णा कडल्यान म्हाका अमृता कडेन व्हर ही उपनिशदांची प्रार्थना आसा.
ह्या वयल्या नियाळांतल्यान अमृत म्हळ्यार कितें तें कशें करतात?
