आसात. आंबो, पणस, जांभळ, बोर, चिंच, पिंपळ असलीं झाडां हांगा दिसतात. मदल्या पठाराच्या वाठारांनी करमल, बिंबल, काण्ण, तोरींग ही वनस्पत आसा. जंय उदक मेळटा थंय केळ वाडूंक शकता. काजूचीं झाडां खंयचेयकडेन वाडटात. माड दर्यादेगांच्या वाठारांनी चड प्रमाणांत दिसतात. कुळागरांनी माडयो गच्च आसतात.
गोंयांत सगळेकडेन तुळस, ब्राम्ही, सर्पगंधा, अमृतवेल, पुनर्नवा, गंजन, किरायतें ही वखदी वनस्पत आसा. जायो, जुयो, चमेली, मोगरीं, शेवतीं हीं वासाचीं फुलां गोंयांत बर्याच प्रमाणांत जातात. हातो (कवासो), रातराणी, सुंरगां ही उग्र वासाचीं फुलां दिवपी झाडां; आबोली, सदाफुली, दसण, कणेर, अनंत, गोठलां, तुरो, रोझां, वोंवळां ही फुलझाडां गोंयांत सर्रास आसात. गुलाबाची झाडां गोंयांत पोरसां-पोरसांनी दिसतात. गुलाबाचें झाड सगळ्यांत पयलीं पर्शियासावन हांगा आयलें, अशें म्हण्टात.
मोनजात: ‘गॅझेटीयर ऑफ इंडिया’ हातूंत गोंयांत मोलें आनी काणकोणच्या रानांनी वनमाणूस (slender coris) दिशिल्ल्याची नोंद केल्या. माकड गोंयांत सगळेकडेन दिश्टी पडटात. माजराच्या कुळांतले वाग कांयकडेन दिसून आयल्यात. चित्तो, रानमाजर मात बरेच कडेन दिश्टी पडटा. मुंगस, कोलसुणें, कोलो रानांच्या आनी शेतांच्या वाठारांनी दिसतात. न्हंयांच्या आनी तळ्यांच्या वाठारांनी उदां आसात. काटांदोर, चानयो, वागोळीं हीं रानांतल्या झाडांचेर तशेंच हेरकडेन रुख आशिल्ल्या वाठारांनी दिसतात. हुंदराचे जातींत घरहुंदीर, कोळहुंदीर, चिचुंद्री आसात. कांटे सोडपी साळ गोंयांत बरेच सुवातींनी सांपडटा. गादे रेडे सांगें, सत्तरी आनी काणकोण वाठारांनी पंगड करून राविल्ले दिसल्यात. मेरवां, चितळ, भेंकरो आनी हेर प्रकारचीं हरणां गोंयांत रानांच्या वाठारांनी सर्रास दिसतात. हालींच्या काळांत तांची संख्या उणी जाल्ल्याचें जाणवता. रानदुकरांचें प्रमाणूय गोंयांत पयलीं भरपूर आशिल्लें, तें आतां उणें जालां. सोंशे सगळेकडेन आसात. तिर्यो हो मुयो खावपी प्राणीय गोंयांत दिसून आयला.
पोशिल्ल्या जनावरांमदीं गोरवां, घरदुकर, कुत्रीं, माजरां चड प्रमाणांत आसात. खेतीं, चानयो, मेरवां सामकीं उण्या प्रमाणांत पोशिल्लीं दिसतात.
गोंयच्या अभयारण्यांनी चित्तो, रानदुकर, सांबार, आंगार तिबे आशिल्लें हरण, गादो रेडो, मेरवां, सिव्हेट माजर, रानमाजर, सोंसो अशी बरीच मोनजात पळोवंक मेळटा.
गोंयच्या वाठारांत विखारी आनी वीख नाशिल्ले अशे तरांतरांचे सोरोप आसात. पारो हो सादारपणान सगळेकडेन सांपडपी विखारी सोरोप. काणेर, फुरशें, म्हांयडोळ हीं हेर विखारी जिवाणीं गोंयांत आसात. उदकांत रावपी पाणसोरोप विखारी आसतात. हार, सुलव, माळूण, हेवाळें, दिवड, पास्को, हरयाळी, कुसडो, घोणस, नाणकी, चांबडी ह्या जातीचींय जिवाणीं गोंयांत आसात.
सुकण्यांच्यो तरेकवार जाती गोंयांत आसात. गिदां, गरुड, घोण हे सारकीं व्हडलीं सुकणी गोंयांत दिसून येतात. पाखे, कीर, कोगूळ, घुघमां, किरकिरे, मैना, बुलबुल, मेस्त सुकणें, कावळे असलीं तरेकवार सुकणीं गोंयांत आसात.
सुकण्य़ांच्यो तरेकवार जाती गोंयांत आसात. गिदां, गरुड, घोण हे सारकीं व्हडलीं सुकणी गोंयांत दिसून येतात. पाखे, कीर, कोगूळ, घुघमां, किरकिरे, मैना, बुलबुल, मेस्त सुकणें, कावळे असलीं तरेकवार सुकणीं गोंयांत आसात.
गोंयांत बोंडला (विस्तार ८ चौ. किमी.), मोलें (विस्तार २४० चौ. किमी.) आनी खोतीगांव (विस्तार १०५ चौ. किमी) अशीं तीन अभयारण्यां आसात. चोडण हांगा एक सुकण्याचें अभयारण्य आसा.
इतिहास: जे. एन्. द फोंसेका हाच्या मतान गोंय सद्याक आमकां भुगोलिक नदरेन जशें दिसता तशें तें पयलीं नासलें. पूर्विल्ल्या काळांतलें गोंय हे सद्याच्यो ताच्यो ज्यो शिमो आसात ताचेपरसूय व्हड आसलें. तशेंच एकाच वेळार वेगवेगळ्या राजवटींचो गोंयांचेर कुडक्या कुडक्यांनी शेक चलतालो. गोंयचो इतिहास सकयल दिल्ल्या पांवड्यान समजून घेवंक सोंपो जाता.
पुराणकाळांतलें गोंय: वीर युगांत मथुरेचो राजा कंस हाका श्रीकृष्णान जिवेशीं मारतकच ताचो मांव मगधाचो बळिश्ट राजा जरासंध हाणें व्हड सैन्यासयत अठरा फावट मथुरेचेर घुरी घाली. ताका लागून श्रीकृष्ण आनी बलराम दक्षिणेंत पळून गेले. जरासंधावांगडा श्रीकृष्ण आनी बलरामाचें झूज गोमन्त पर्वताच्या मुळसालागीं जाल्लें आनी हो गोमन्तपर्वत सद्याच्या दूदसागरालागीं खंय तरी आशिल्ल्याचें वर्णन पुराणांत आसा.
पुराणांतल्या हेर परंपरेप्रमाण परशुरामान बाण मारून गोंय तयार केलें आनी हरमल हांगा स्वताचो अश्वमेध यज्ञ केलो. दुसरे एके पुराणकथेप्रमाण महादेवान हिमालय सोडून गोमन्तकांत आलाशिरो घेतलो आनी सप्तकोटेश्वर हें नांव घेतलें. ‘मंगेश महात्म्य’ हातूंत हेविशींची कथा विस्तारान आयल्या.
शणै गोंयबाब हाच्या मतान गोंयाभायर सगळ्यांत पयलीं वचपी गोंयकार म्हळ्यार पुण्ण वा पूर्ण. तो गौतम बुध्दाच्या काळांत म्हळ्यार इ.स.प. पांचव्या शतमानांत जल्मल्लो आनी ताणेंच गोंयांत बौध्द धर्म पावयलो अशें ‘अमावतुर’, ‘सध्दर्म रत्नकारे’ ह्या इ.स.प. आनी दुसर्याो शतमानांत बरयल्ल्या लंकेतल्या सिंहली पुस्तकांवयल्यान समजता.
सुमार दोन हजार वर्सांफाटीं सगळ्या दक्षिण कोंकणांत हीनयान पंथांचो बौध्द धर्म चलतालो. अशें अनुमान शणै गोंयबाबान ताका गोंयांत मेळिल्ल्या इतिहासीक पुराव्यांवयल्यान काडलां.
पूर्विल्ल्या काळांतलें गोंय: इ.स.प. दुसर्याा आनी तिसर्यात शतमानांत उपरांत वा कोंकणप्रांत मौर्यांची सत्तेखाला आशिल्लो. सौराष्ट्रांत ‘गिरनार’, हिमालयांत ‘खालसी’ आनी अफगाणिस्तानांत ‘शहाबाजगढी’ ह्या तीन सुवातींचेर सांपडिल्ल्या अशोकाच्या फातरापट्यांवयल्यान इ.स.प. तिसर्याख शतमानांत अशोकान बौध्द धर्माच्या प्रसाराखातीर आपले प्रेशित राष्ट्रीक (महाराष्ट्र), पेठानिक (प्रतिष्ठान) आनी अपरांतक (कोंकण) ह्या प्रांतांनी धाडिल्ल्याचें समजता.
‘महावंसो’ ह्या बौध्द धर्मपुस्तकांतूय अशोकाचे आज्ञेन मौग्दलीपुत्र हाणें ‘महाराठ्ठ’, ‘अपरांतक’ आनी ‘वनवासी’ ह्या प्रांतांनी आपले धर्मप्रसारक धाडिल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. हेभायर ‘सोपारे’ हांगा इ.स. १८८२ त सर जेम्स कँपबेल आनी पंडित भगवानलाल हाणें खणून काडिल्ल्या बौध्द स्तुपाभितर अशोकाचे आठवे अनुज्ञेचो कांय वांटो सांपडला.
गोंयांत लामगांव, रिवण, हरवळें, लोटली, आकें, दरमळ, रेडी ह्या सारक्या सुवातींचेर बौध्दधर्माच्या हीनयान पंथाचे सादे विहार आसात. ह्या धर्माच्या महायान पंथाची कुरू दाखोवपी बुध्दाची मूर्त इ.स. १९३० त फादर हेरस हाका बारदेसांतल्या कोलवाळ हांगा सांपडल्या. ती सांची हांगाच्या चैत्यांतले मूर्तीभशेन दिसता, अशें ताणें म्हळां. ही मूर्त चड करून दुसर्याल-तिसर्याय शतमानांतली आसूंये. तेचभशेन हरवळेंच्या विहारांत सांपडिल्ले त्राहाती लिपीचे धर्तेवयल्यान तो विहार पयल्या शतमानांतलो आसूंये, अशें अनुमान काडटात. हे सगळे आदारावळीवयल्यान मौर्य साम्राज्याचो शेक हेर कोंकणावांगडा गोंयाचेरूय चलतालो आनी त्या वेळार बौध्द धर्माचो प्रसार जाल्लो, अशें म्हणूं येता.
मौर्य साम्राज्याची शक्त उणी जावपाच्या वेळार इ.स.प. पयल्या शतमानांत महाराष्ट्रांत आनी कोंकणाचे दक्षिणेवटेनच्या वाठाराचेर ‘शातवाहन’ राजवटीचो शेक सुरू जालो. हांकां पुराणांत ‘आंध्रभ्रत्य’ अशें म्हळां. ह्या वंशांतलो २३ वो राजा पुलुमायी हाच्या वेळार अस्तंत भारतांत भायल्या शक, यवन ह्या सारक्या पंगडानी घुरयो घाल्यो. तांकां ‘क्षत्रप’ अशें म्हण्टाले. तांच्यांतलो म्हत्वाचो राजा नहपान क्षत्रप हो जावन आसा. निमाणो गौतमीपुत्र शातकर्णी हाणें ताका मारून उडोवन कोंकण प्रांताचेर पर्थून आपलो शेक गाजयलो. पूण ही सत्ता फुडें फकत सुमार २५ वर्सांमेरेन थिरावली. इ.स. १४५ च्या काळांत रुद्रदमन क्षात्रप हाणें शातवाहनांचेर जैत मेळोवन कोंकण प्रांतांत क्षत्रपांचें राज्य पर्थून सुरू केलें, अशें जुनागड हांगाच्या इ.स. १५० तल्या फातरापट्यावयल्यान
