वांगडी आशिल्ले; पूण ही संस्था बदलत आशिल्ली. सगळे वांगडी ‘कासादुश’ (पोर्तुगेज राष्ट्रीयत्वाचे पूण गोंयच्या बायलांकडेन लग्ना जावन हांगाच राबीतो केल्ले) आसताले. थळाव्या किरीस्तांवांक ह्या मंडळाचे वांगडी जावपाखातीर १९ व्या शतमानामेरेन आनी हिंदूंक २० व्या शतमानामेरेन वाट पळोवची पडली.
कोमुनिदादी वा गांवच्यो समिती गांवगिर्या वाठारांतलें प्रशासन सांबाळटाल्यो. शेतवड संघटित करप, हो तांचो मुखेल वावर आसतालो. पूण यो राजकी, समाजीक आनी धर्मीक वावर करताल्यो. इ.स. १५२६ त पोर्तुगेजांनी ‘फोराल’ (सनद) च्या रूपान कोमूनिदादींच्या वेव्हाराचेर कांय नेम आनी चालीरिती थारावन दिल्यो. इ.स. १५४० मेरेन ह्या फोरालची बरेतरेन अंमलबजावणी जाली. त्या वर्सा आनी उपरांत ह्या फोरालांत मुळावे बदल केले. हे मुळावे बदल इ.स. १७३५, १८८०, १८८६, १९०४, १९३३ आनी १९६१ त केले.
गांवचो हेर कारभार एका विधीमंडळावरवीण चलतालो. ‘गांवकार’ ह्या मंडळाचे वांगडी आसताले. फोरालाखाल अध्यक्षीय अधिकारी असो नासातालो. एखाद्रो गांवकार मुखेल आसतालो, पूण हें मुखेलपणूय वंशपरंपरेन चलून येनाशिल्लें. सगळे निर्णय एकमतान घेवचे पडटाले. एकलो बरोवपी (इश्क्रिव्हांव) विधीमंडळाचे दरेक बसकेची नोंद दवरतालो. हे नोंदीभितर बसकेंत केल्ल्यो सुचोवण्यो आनी थंय घेतिल्ले निर्णय हांचो आस्पाव आसतालो. ह्या नोंदीचेर बरोवप्याच्यो आनी हाजीर आशिल्ल्या वांगड्यांच्यो सयो घेताले.
इ.स. १५२३ तल्या फोंरालावरवीं गांवकारांक जमनीचे रासवळ मालक थारायले. पूण इ.स. १७३५ तल्या वटहुकुमावरवीं सगळे जमनीची मालकी सरकाराकडेन गेली. इ.स. १९६१ त केल्ल्या बदला उपरांत इ.स. १५२६ तले नेम पर्थून लागू केले; पूण इतले मजगतीं कोमुनिदादी म्हळ्यार शेतवडीच्या मळार वावुरपी संस्था जावन गेल्यो आनी इ.स. १५२६ तल्या नेमाप्रमाण चलपी तांचें काम बंद जालें.
न्यायमंडळ: इ.स. १५४४ मेरेन न्याय प्रशासन शिस्तबध्द आनी वेवस्थित नाशिल्लें. इ.स. १५४४ त गोंयचें उच्च न्यायालय अस्तित्वांत आयलें आनी ताचेर एक चॅन्सलर आनी ६ न्यायाधीशांची नियुक्ती जाली.
पोर्तुगालांत एकाधिकारशाय योमेरेन सगळे सत्तेचें विकेंद्रिकरण जावंक नाशिल्लें. ताका लागून दर सुक्रारा व्हिसेरै उच्च न्यायालयाच्या अधिवेशनाचें उक्तावण करतालो. उपरांत म्हत्वाचे खटले आयकून घेवन ताचेर निर्णय दिताले. चॅन्सलर हो राज्य विधीमंडळाचोय वांगडी आसतालो. सगळे कायदे राजा वा व्हिसेरैकडल्यान येताले. न्यायाविशींच्या आनी हेर कारभारांत आर्चबिशपूय वांटो घेतालो.
मार्केश द पोम्बाल इ.स. १७७४ त पोर्तुगेजांचो पंतप्रधान जाल्याउपरांत ताणें उच्च न्यायालय बरखास्त केलें, पूण इ.स. १७८८ त तें पर्थून सुरू जालें. त्याच वांगडा तालुका पातळेचेर आनी हेर सकयल्या पांवड्यावयलीं न्यायालयां निर्माण करून तातूंत दिवाणी, दंड, मुळावे आनी अपीलाविशींचे खटले चलूंक लागले.
राखणेदळ: गोंयांत पोर्तुगेजांचें नाविक दळ लश्करापरस बळिश्ट आशिल्लें. इतलेंच न्हय तर ताचें नाविक दळ मोगल, विजयनगरचे राजा वा त्या काळांतल्या हेर खंयच्याच भारतीय राजांपरस बरें आशिल्लें. बांदावळ, वेग, वजन व्हरपाची तांक, तांचेर आशिल्लीं शस्त्रां ह्या सगळ्याविशीं भारतीय आरमाराक तें सहजपणान फाटीं घालूंक शकतालें. हे गजालीक लागून पोर्तुगेज दर्यादेगांलागीं सहजतायेन बळिश्ट अशा साम्राज्याची थापणूक करूंक शकले. ‘नाउ दा कुॲर्रा’ हें ताचें ३ ते ४ नाळे आनी ६० तुबकां आशिल्लें जहाज. तें १,००० टनांपरस चड वजन व्हरूंक शकतालें. ताच्या फाटल्यान ‘फ्रागाता’ हें २ माळ्यांचें आनी ३० ते ४५ तुबकांचें; ‘पाल्ला’ हें १५ ते २५ तुबकांचें; ‘माचुआ’ हें ५ ते १५ तुबकांचें आनी ‘मांगुॲरॅम’ हें १ वा २ तुबकांचें अशीं जहाजां तांचेकडेन आशिल्लीं. पूण ह्या नाविकदळांची ताकद १७ व्या आनी उपरांतच्या शतमानांनी उणी जायत गेली. १६ व्या शतमानांत तांच्या भारतांतल्या वाठारांनी पोर्तुगेजांचीं ५० ते ७० जहाजां आशिल्लीं. इ.स. १७७४ त फकत दोन झुजाबोटी, ३ फ्रिगेट आनी २१ ल्हान जहाजां आशिल्लीं. इ.स. १९६१ त गोंय मुक्ती वेळार तर तांची ‘आल्बुकॅर्क’ ही एकूच झुजाबोट गोंयांत उरली.
इ.स. १६७० मेरेन गोंयांत लश्कर अशें नाशिल्लें. सगळे तरेच्या मनशांक, गुन्यांवकारांक आनी हेर कादयेंत पडिल्ल्या मनशांक पोर्तुगेज सरकार गोंयांत सैनिक म्हूण धाडटाले. ह्या सैनिकांक गणभेस, हेर आयुधां वा कांयच प्रशिक्षण नासतालें. गोंयांत पावतकच तांकां जेवण-खाण, कपडे वा रावपाची वेवस्था नासताली. तांकां पयलो पगार मेळपाखातीर वर्सभर लेगीत वाट पळोवची पडटाली. हाका लागून ते कोणाय राजघराण्याच्या आलाशिर्याेक रावताले वा दुसर्याभ राज्यांनी चोरयो करताले वा शेजारच्या राज्यांनी नोकर्योा सोदपाखातीर वताले. जेन्ना जेन्ना व्हिसेरैक सैन्याची गरज पडटाली, तेन्ना सहजपणान हाताकडेन आशिल्ल्या लश्कराक जमोवन तो झुजाखातीर भायर सरतालो. तांचेकडेन आशिल्ल्या झुजतंत्रांक वा प्रशिक्षणाक लागून न्हय, तर तुबकांक लागून तांकां जैत मेळटालें. शिवाजी, संभाजी आनी पेशव्यांच्या घुरयांक लागून पोर्तुगेजांक संघटित सैन्य बाळगुपाची गरज जाणवली. पूण हें सैन्य मराठ्यांच्या सैन्यामुखार उणें पडटालें. मराठ्यांक आनी म्हैसूरांत टिपू सुलतानाक दडपून उडोवप ब्रिटिशांनी तांचें राज्य काबार करतकच पर्थून जमनीवयल्या सैन्याची गरज पोर्तुगेजांक लागली ना. ब्रिटिशांचे आनी तांचे संबंद बरेपणाचे आशिल्ले.
अर्थवेवस्था: पोर्तुगेजांनी गोंय घेतलें तें ताच्या राजकी वा झुजाच्या म्हत्वाक न्हय, तर चडकरून गोंयच्यान मेळपी वेवसायीक फायद्याक लागून. पोरन्या गोंयच्या बंदरांतल्यान अरेबिया, पर्शिया, सिलोन आनी हेर भायल्या देशांवांगडा पयलींसावानूच येरादारी जाताली. घोड्यांच्या वेपारांतल्यान पोरन्या गोंयच्या वाठारांत बरोच फायदो जातालो. पोर्तुगेजांनी हांगा वेपारांत बरीच वाड केली, जाका लागून ह्या राजधानीच्या शाराची लोकसंख्या १७ व्या शतमानाचे सुर्वेमेरेन दोन लाखांचेर पावली.
गोंयच्या लोकांचो मुखेल उद्येग जरी शेतवड हो आसलो, तरी हांगा जाल्ली पिकावळ हांगाचे लोकसंख्येक पुरायतरेन पावनाशिल्ली. तांदूळ आनी हेर बर्योाच वस्तू कॅनराच्या बंदरांतल्यान आयात जाताल्यो. पोर्तुगेजांनी गांवच्या लोकांवयले कर दिसानदीस वाडयत व्हेले, पूण शेतवडीचें उत्पादन वाडोवपाखातीर कांयच केलेंना. गोंयच्या न्हंयांनी आनी दर्यादेगेर नुस्तें बरेच मेळटालें. माड आनी रानांतले हेर पिकावळीचोय कांय प्रमाणांत आदार मेळटालो. केन्नाकेन्नाय सैमीक आपत्तींक लागून दुकळ पडप, रोगाची सांथ येवप असलेय प्रकार घडटाले. भिरांकूळ अशे दुकळ इ.स. १५५३, १५७० आनी १६८२ ह्या वर्सांनी पडले. ताका लागून कितलेशेच जाण मेले आनी कितलेशेच जाण गोंय सोडून हेरकडेन गेले.
बर्याशच प्रकारची कलाकुसर आनी उद्येग गोंयांत चलताले. मेस्तकाम, भांगर, रुपें, लोखण हाचें धातूकाम, चामड्याचें काम, खोटले-पांटले करप, कुंभारकाम आनी नुस्तेमारी हे मुखेल उद्येग आशिल्ले. पोर्तुगेजांनी जहाजां आनी बोटी बांदपाच्या उद्येगाची उदरगत केली. महासागरांत वचपी बोटी पोरने गोंय हांगाच्या गोदी आनी शस्त्रागारांत बांदताले. ही गोदी आनी शस्त्रागार म्हळ्यार चोंयवटेन वण्टी आशिल्ली उद्येगीक वसाहत आशिल्ली. गोदींत सगळे तरेच्यो झुजाबोटी, वेपारी बोटी, ल्हान बोटी ह्या सगळ्या तरेच्या जहाजांची बांदावळ थंय जाताली. १८ व्या शतमानाच्या दुसर्यान अर्दांत शस्त्रागारांत २१ कार्यशाळा आनी ८०० कामगार आशिल्ले. नाळी, तुबकां, गुळयो, चक्रां, घांटी असल्यो सगळ्यो गजाली ह्या तुबकांचे टाकसाळींत तयार जाताल्यो. इ.स. १७५३ त व्हड उजो लागून हें शस्त्रागार काबार जालें, पूण रोखडेंच तें पर्थून बांदलें.
भारतांत आशिल्ल्या पोर्तुगेजांच्या उद्येगांनी सोरो काडप, तेलाचे घाणे, मीठ उत्पादन, पितुळचें धातुकाम, हस्तिदंत कलाकुसर, तंबाखू
