मुखेल अशें:
(अ) खबरापत्रां: ह्या काळावेलें साहित्य खाबरापत्रांनी सुरु जाता. पयलें नेमाळें ‘गाझेत द गोवा’ २२-१२-१८२९ ह्या दिसा उजवाडाक आयलें. ताच्या फाटल्यान ‘आलमानाक’ हें दिसाळें आनी उपरांत बरींच नेमाळीं गोंयांत आयलीं. तांतली कांय मुखेल: ‘आ सेंतिनेला दा लिबेदार्द’ (A Sentinela da Liberdade १८६४-६९); ‘आबेल्या दे बॉंबायीं’ (Abelha de Bombaim १८४८-६१); ‘उ उलत्रामार’ (O Ultramar-१८५८-१९४१); संपादक बेनार्द फ्रांसिश्क द कॉश्त; ‘अ इंदिया पुर्तुगेज’ ह्या खबरापत्राचो संपादक जुजे इनासियु द लॉयोला (१८३४-१९०२) हो आशिल्लो. १९०० वर्सा प्रो. आलैश क्लेमेंति मेसियाश गॉमिश (१८३७-१९५७) हाणें ‘उ एराल्दु’ हें पयलें गोंयचें पोर्तुगेज दिसाळें उजवाडाक हाडलें. ‘एराल्द’ (१९०८-६१) हें दिसाळें दोतोर आंतोनियु मारिया द कुव्ज (१८६५-१९४७) हांणें चालू केलें. ‘उ देबाति’ (१९११-२१); ‘आ तेर्रा’ (१९१७-३५); ‘भारत’ (१९१२-४९) हीं सातोळीं आनी ‘दियारियु द नोयत’ (१९१९-६७) आनी ‘आ विद’ (१९३८-६७) हीं दिसाळीं गोंयांत उजवाडाक येवंक पावलीं.
गोंयचें कांय मुखेल पोर्तुगेज पत्रकार म्हळ्यार:
लेवपाल्दु द गामा (१८४३-१९२९); पाद्री ए. एफ्. एक्स. आलारिश (१९३८-१९२३); जे. वी. बार्रेत मिरांद; रॉक कुर्रेय आफोंसु (१८५९-१९३७); मिगेल द लॉयोल फुर्तादु (१८७७-१९१८); लामार्तीन प्राझेरिश दा कॉश्त (१८७९-१९४९); सालिश दा वेयग कुतिन्यु (१८६५-१९५०); कॉश्तांसियु रॉक दा कॉश्त (१८५८-१९३४); आ.आ.ब्रुतु दा कॉश्त (१८२८-१९३१); आवेर्तानु द लॉयोला; सालिश दे आंद्राद (१८२७-९०); लिबेरियु पेरैरा; लुईश स मिनेझिस (१८८४-१९६३); पेद्रु कुर्रैय आफोंस (१८९२-१९६५); लॉरेंस द आल्मैद; जोकीं द सौझ; गोविंद पुंडलीक हेगडो देसाय; ए. एक्स. गॉमिश पेरैर (१८८०-१९५७); फांचू लॉयोला (१८९२-१९७३); आल्वारु दे सांतारीता वाझ (१९०४-६९); आमादेउ प्रा्झेरिश दा कॉश्त (१९०८-७२) आनी व्हड नामना जोडिल्लो पत्रकार लुईश द मिनेझिस ब्रागांझ (१८७८-१९३७).
गोंयांत राबितो करुन आशिल्ला फिरंग्यांनी आपलीं खास खबरापत्रां गोंयांत चलयलीं. तांतली मुखेल म्हळ्यार ‘तीरसीनियु लितेरारियु’ (१८६०-६३); ‘आर्प द मांदोवी’ (१८६३-६९); ‘एर नॉव’ (१८९६-१९०३); जॉर्नाल द नोतीसियश’ (१८६६-६९); ‘आ इंप्रेस’ (१८७०-७६); ‘नॉवा गोवा’ (१८७६-७८); ‘पात्रिय’ (१९१९-२५). ह्या काळांतले मुखेल पोर्तुगेज पत्रकार म्हळ्यार टी. ए. मौरांव गार्सेज पाल्या (१८४२-१९०४), पी. दा. कॉश्त कांपुश, एम्. जे. दा. कॉश्त कांपुश, जे. मौरांव गार्सेज पाल्या (१८१०-७३), फ्रेदेरीक दिनीज दायाल (१८६०-१९२३); आदोल्फ कॉश्त (१८८३-१९६०) आनी एपोलीत कासियान पेरैर गार्सेज.
(आ) इतिहास: इतिहासांविशीं बरपावळ करापी आनी संशोधन करपी गोंयांत बरेच जाण जावन गेले. फ्रांसिश्कु लुईश गोमिश (१८२९-६९) हांणें पोर्तुगालांत ‘ल मार्की द् पॉंबाल’ हो इतिहासिक स्वरुपाचो ग्रंथ बरयलो. हेभायर हेर इतिहासिक ग्रंथ अशें: फिलीप नेरी शावियेर (१८०४-७५), ‘बॉश्केजु इश्तोरीकु दश कोमुनिदादिश’; जे. सि. बार्रेतु मिरांद (१८४२-७९), ‘क्वाद्रुश इश्तोरिकुश दे गोवा’; आ.आ. ब्रुतु दा कॉश्त (१८२८-१९११), ‘गोवा सॉब आ दामिनासांव पोर्तुगेज’; पाद्री काजिमीर क्रिश्तोवांव नाजारे (१८३०-१९२७); ‘मित्राश लुसितानाश नु ऑरियेंत’; जे. ए. इस्माएल ग्रासीयश (१८५७-१९१९), ‘आ. इंप्रेसा एं गोवा नुश सेकुलुश’; फ्रेदेरिक दिनीज द आयाल (१८६०-१९२३), ‘गोअ आंतिग इ मॅदिर्न’, पाद्री एम. जे. गाब्रिएल द साल्दाज (१८५३-१९३०), ‘इश्तारिय द गोअ-२ खंड’; क्रिश्तोवांव पिंतु (१८५४-१९२६) ‘उ आंतीगु इंपेरियालिश्मु पुर्तु्गेश इ अश लेइश मॉदेर्नाश दु गॉवेर्नु कोलोनियाल’; मुइश द मिनेझिस ब्रागांझ, ‘आ एडुकसांव इ उ एंसीनु न इंदिय पुर्तुगेज’; ए. बी. ब्रागांझ पेर्रेर (१८८३-१९५५), ‘एतनोग्राफीय दा इंदिय पुर्तुगेज’, जेर्मानु कुरैय्य (१८८८-१९६७), ‘इश्तोरियु द कोलोनिझ्साव पुर्तिगेज ना इंदिया- ६ खंड); आदेउ्दात बार्रेतु (१९०५-३७), ‘सिवीलिजासांव ईदू’, आंतोनियु द नोरेन्य (१८७३-१९३१), ‘उश ईदूश द गोअ इ अ रेपूब्लीक पोर्तुगेज’; कायतानु द फिगेरैद, (१८५७-१९४१), ‘अश कोमुनिदादिश द गोआ’; शिवराम बळवंत राव, (१८८५-१९५८), ‘अ रेपूब्लीक पुर्तुगेज नु इश्तादु द ईदिय’; सिदबा सूर्यराव सरदेसाय; ‘नोसोंईश सुमारियश दा इश्तोरिय दा ईदिय पुर्तुगेज’; जुजे फ्रेदेरिक फेरैर मार्तीश, (१८७४-१९६०-फिरंगीवंश), ‘इश्तोरिय दा मिजेरिकॉर्दिय द गोआ’; पाद्री गॉमिश कातांव, (१८९६-१९८४), ‘उ प्रिमैर सेमिनारियु द गोआ’; पांडुरंग पिसुर्लेकार, (१८९४-१९६९), ‘आसेंतुश दु काँसेल्यु दु इश्ताद’ – ५ खंड; जोकीं एलियादोर दा कुञ रिवार, (१८०९-१८७९-फिरंगी-गोंयांत ग्रंथ रचणूक), ‘आर्कीवु पुर्तुगेज ओरियेंताल’, ‘एंसायु इश्तोरिकु दा लिंग्व कोंकानी’ आनी हेर.
इ) पद्य: गोंयचे पोर्तुगेज पद्य १९ व्या शतमानाच्या शेवटाक सुरू जाता. कांय मुखेल कवी म्हळ्यार तोलाज द आकिन मौरांव गार्सेज पाल्या (१८४२-१९०४), हो फिरंगी वंशी कवी बर्यााच नेमाळ्यांतल्यान कविता बरयतालो. फेर्नाद लियाल (१८४६-१९१०-फिरंगीवंश), ‘लिव्रु दा फॅ’; मारियानु ग्रासियश (१९७१-१९३१), ‘तेर्र दुश राजाश’; पावलिन दियाश (१८७४-१९१९), ‘आ देउसा दे ब्राँह’; नासिमेंत मँदोंसा (१८८४-१९२६), ‘लोतुस दे सांग इ दे इदेयाल’; आदेउदात बार्रेत (१९०५-१९३७- हो गोंयकार पोर्तुगालांत रावतालो), ‘उलिव्र दा विद’; तोमाज रिवैर (१८३१-१९०१- फिरंगी गोंयांत रावपी) ‘दों जायम’, ‘जर्नादाश’.
ई) निबंध: ह्या प्रकारच्या साहित्याची बरीच बरपावळ जाल्या. तांतले मुखेल लेखक म्हळ्यार-गिल्येर्मि मोनिज बार्रेतु (१८६५-१८९६), ‘एंसायुश द क्रातीक’; आंतोनियु द नॉरॉन (१८७३-१९३१), ‘एंबवा पाज’; ‘प्रॉपेर्सिय कुर्रेय आफोंस इ फिगेरैदू’ (१८८२-१९४४), ‘आ मुल्येर ना ईदिय पुर्तुगेझ’; लुसियु द मिरांद (१९०४-६२), ‘ईदिय ई ईदियानुश’; लुईझ द मिनेझिश क्रिश्त दियश (१९०४-८६), ‘इश्बोसु दा इश्तोरिय दा लितेरातूर ईदो-पुर्तुगेज’.
उ) कादंबरी: कादंबरीच्या मळार गोंयांत पोर्तुगेज भाशेंतल्यान चड बरपावळ जावंक ना. ‘उश ब्रहामानेश’ (१९६६) आनी ‘उ सिग्नु द ईर’ (१९६१) ह्यो दोन आनी हेर कांय कादंबरी सोडीत जाल्यार बरपावळ व्हडलीशी जावंक ना. फ्रांसिश्कु लुईश गोमिश (१९२९-६९) ह्या पोर्तुगालांत रावपी गोंयकारान ‘उश ब्रहामनेश’ हे आपले कादंबरींत भारतांतले जातीभेद आनी अस्तंतेचो वंशीक भेद हांचेर टीका केल्या. फ्रान्सिश्कु जुआंव द कॉश्त (१८६४-१९०१) हाणें ‘जीप’ ह्या नांवान बरपावळ केली. ‘जाकॉब द दूल्सि’ ह्या ताच्या पुस्तकाच्या विनोदी शैलीक लागून ताका गोंयचो मार्क ट्वेपन म्हण्टाले. ऑर्लांद द कॉश्त – ‘उसिग्न दा ईर’ आनी ‘पॉदें शामार-मि एवरिदीसी’, आउगुश्तिव्यु फेर्नांदीश- ‘बोकडी’, पावलीनु दीयश (१८७४-१९१९), ‘आ देश्तीदोसा लावरा’, जुजे दा सिल्वा कुयेल्य (१८८९-१९४४) ‘लेंदश ईदियानश’ ६५ कथांचो झेलो हे कांय हेर नांव घेवपासारके बरोवपी आनी तांच्यो साहित्यकृती.
ऊ) भाशाविज्ञान: ह्या मळार गोंयचो पंडीत सेबाश्तियांव रोदोल्फु दालगाद (१८५५-१९२२) ह्या पोर्तुगालांत रावप्यान युरोप आनी आशियांतल्या भाशांचो खोल अभ्यास करून आपले बरपावळींतल्यान संवसारभर नामना मेळयली. ‘इंफ्लुयेंसिय दु वॉलाबुलारियु पुर्तुगेज एं लींग्वाश आझियातिकश’ (१९१३) आनी ‘ग्लोसारियु लुझो आझियातिक’ (१८९१-२१) -२ खंड हे ताचे गाजिल्ले ग्रंथ. मारियान साल्दाञ (१८७९-१९७५) हाचो ‘आ लिंग्वा कोंकानी’ हो ग्रंथ बरोच
