कृष्णपुराणांत आयल्या. भागवताच्या दशमस्कंधांतूय गोकुळ, गोप, गोपी, गोधन हांचें वर्णन आयलां.
वैष्णव संतांभितर आनी वैष्णव संप्रदायाभितर, गोकुळाक व्हड मान आसा. गोकुळ म्हळ्यार प्रियधाम अशेंच समस्त वैष्णव पंडितांनी आनी संतांनी मानलां आनी ताचेम व्हडपण वर्णिलां.
गोकुळ हे वल्लभसंप्रदायाचें मुखेल केंद्र जावन आसा. औरंगजेबाच्या काळामेरेन ह्या संप्रदायाचे सगळे पूज्य ठाकूर हांगाच रावताले. सद्या ह्या संप्रदायाच्यो २४ हवेल्यो आसून तातूंत वल्लभाचार्याची बैठक, गोकुळनाथाची बैठक, गोविंदघाट, वल्लभघाट, व्रजराजमंदिर, गोकुळनाथ मंदिर हीं मुखेल आसात. रमणरेती आनी ब्रम्हांडतीर्थ हीं तीर्थां हांगाचीं नामनेचीं तीर्थंथळां आसात.
- कों. वि. सं. मं.
गोकुळाष्टम:
श्रावण वद्य अष्टमीक, मध्यान रातीक श्रीकृष्णाचो जल्म जाल्लो; ताचो उगडास म्हूण गोकुळाष्टम वा जल्माष्टमी वा कृष्णजयंती मनयतात.
मथुरेंत कंसाचे बंदखणींत, देवकीच्या पोटांत श्रीकृष्णाचो जल्म जालो, तेन्ना वसुदेवान कंसाच्या भंयांन, रातोरात ताका नंद-यशोदेच्या गोकुळांत व्हरून पावयलो. गोकुळांत कृष्णजल्माक लागून व्हड खोस जाली आनी त्या गांवांत व्हड परबाआ मनयली. देखून हे परबेक गोकुळाष्टम वा कृष्णजयंती वा जन्माष्टम अशें नांव पडलें.
हे परबेचो विधी फुडले तरेन आसता. सप्तमीच्या दिसा एकभुक्त रावन धव्या तिळांचो कल्क आंगाक लावन न्हातात. व्रताचो संकल्प करून पुजेचो जागो वेली-फुलांनी शिरंगारतात. त्या जाग्यार देवकीचें बाळंतघर तयार करतात. पलंगाचेर देवकी आनी कृष्ण हांच्या मूर्तींची पूजा करतात. दुसरेवटेन यशोदा आनी तिची चली, वसुदेव आनी नंद हांच्यो मूर्ती बसयतात. मध्यान रातीक शूचिर्भूत जावन.
‘श्रीकृष्णप्रीत्यर्थं सपरिवारश्रीकृष्णपूजा करिष्ये ।’ असो संकल्प करतात. घरचीं सगळीं श्रीकृष्णाची षोडषोपचार पूजा करतात. कथा, पुराण, नृत्य, गीत सारक्या कार्यावळींवरवीं रात जागयतात. अष्टमी दिसा उपास करून देवाक फळांच्या जिनसांचो निवेद्य दाखयतात. नमीक, पंचोपचारान उत्तरपूजा करून देवाक महानिवेद्य अर्पण करतात. मातयेची मूर्त आसल्यार तिचें उदकांत विसर्जन करतात. कृष्णाची धातूची मूर्त देवार्यांेत दवरतात वा ब्राम्हणांक दान करतात.
गोकुळाष्टमीची परब भारतांत सगळ्या वाठारांनी मनयतात. गोकुळ, मथुरा, वृंदावन, व्दारका, जगन्नाथ पुरींत हे परबेचो आगळेच थाटमाट आसता. त्या दिसा जायत्या जाणांचेर गोकुळ-वृंदावनाचो देखाव तयार करून कृष्णाचो जल्म मनयतात. व्रैष्णव लोक तर हो दीस भक्तीन पाळटात. जायते वैष्णव लोक देवस्थानांतल्यान दीपाराधना, पालखी, आंदोलनोत्सव, कृष्णलीलेचे खेळ, भागवत पुराणाचें वाचन, कीर्तन, भजन, नृत्य-गायन ह्यो कार्यावळी प्रतिपदेसावन अष्टमीमेरेन चलतात. वृंदावनांत ह्या दिसांनी दोलोत्सव जाता, तो मनभुलोवणो आसता. महाराष्ट्रांत, खास करून कोंकण भागांत हे परबेवेळार धंय-कालो जाता. तेन्ना ‘गोविंदा आला रे आला । गोकुळांत आनंद झाला ।’ अशें गायत, दादले घराघरांत नाचपाक वतात आनी धंयाच्यो मडक्यो फोडटात. घरांतले लोक तांचेर उदकाच्यो घागरी ओततात.
गोंयचो संदर्भ: (पळेयात: कालो)
- कों. वि. सं. मं.
गोखले, गोपाळ कृष्ण:
(जल्म: ९ मे १८६६, कोतलुक, रत्नागिरी; मरण: १९ फेब्रुवारी १९१५, पुणे).
आर्विल्ल्याअ भारताचो एक म्हान फुडारी, संसदपटू, राजकारणी आनी नेमस्त पक्षाचो मुखेल जाळवणदार. ताचो जल्म एका सामान्य घराब्यांत जालो. ताचें मुळावें शिकप कागल आनी हायस्कुलचें शिकप कोल्हापूर हांगा जालें. इ.स. १८७९ त ताचो बापूय भायर पडिल्ल्यान ताचें ल्हानपण खूब गरीबींत आनी कश्टांत गेलें. १८८१ त मॅट्रिक पास जातकच ताणें कोल्हापूरचें राजाराम कॉलेज, पुण्याचें डेक्कन कॉलेज, मुंबयचें एल्फिन्स्टन कॉलेज हांगा आपलें शिक्षण पुराय केलें. पिरायेच्या अठराव्या वर्सा तो गणित हो ऐच्छिक विशय घेवन बी. ए. जालो. कॉलेजांत शिकता आसतना इंग्लीश भाशेचेर प्रभुत्व मेळोवपाखातीर ताणें उपाट कश्ट घेतले. बी. ए. जातकच ताणें टिळक-आगरकरान सुरू केल्ल्या ‘न्यू इंग्लीश स्कुल’ हातूंत नोकरी धरली. १८८५ त फ्रर्ग्युसन कॉलेजांत तो इंग्लीश विशयाचो प्राध्यापक जालो. फुडें ताणें अर्थशास्त्र होय विशय शिकयलो. १८८७ त ताणें गणिताचें एक पुस्तक बरयलें.
१८८७ त न्यायमूर्ती महादेव रानडे हाच्या व्यक्तीमत्वान प्रभावित जावन गोखले ताचो शिष्य जालो. ताचे सांगणेवयल्यान गोखले ‘सुधारक’ पत्राचो सहसंपादक जालो. न्या. रानडे हाचे प्रेरणेन जल्माक आयिल्ले भौशीक सभेचो चिटणीस (१८८७) आनी सभेच्या तीम्हयन्याळ्याचो संपादक जालो आनी फुडें १८९१ त तो परिशदेचो चिटणीस तशेंच राष्ट्रसभेचो चिटणीस जालो. १९०५ त पुणे नगरपालिकेचें अध्यक्षपद ताका फाव जालें, १८९९ त मुंबय काउन्सिलांत तो वेंचून आयलो. १८९५ त पुण्यांत भरिल्ल्या काँग्रेस अधिवेशनाचो तो चिटणीस जालो. १९०५ त वाराणासी हांगा भरिल्ल्या काँग्रेस अधिवेशनाचो तो अश्यक्ष आशिल्लो.
लोकमान्य टिळक आनी गोखले हे सुर्वेक एकेच माचयेच वावुरताले. पूण १८९९ त मुंबयच्या काँग्रेस अधिवेशनाउपरांत दोगांयचोय मार्ग बदल्लो. टिळक जहाल राजकारणावटेन वळ्ळो. गोखलेन लोकशिक्षणावरवीं समाजजागृती करपाचो आनी राजकी सुदारणांखातीर ज्यो सवलती मेळटात, त्यो राबोवपाचो मार्ग आपणायलो.
हिंदुस्थानच्या जमाखर्चाची तपासणी करपाखातीर १८९६ त वेल्बी कमिशन नेमिल्लें. वेल्बी आयोगासारक्या म्हत्वाच्या आयोगामुखार मुखेल साक्षीदार म्हूण ताणें एकविसाव्या वर्सा गवाय दिली. हिंदुस्थानांत राज्यकारभाराचो खर्च कसो वाडत चल्ला आनी ताका लागून करवाढ कशी जाड जाता, हें ताणें सप्रमाण दाखयलें आनी राजकी सुदारणांची गरज उक्तावन दाखयली. ताचे ह्या अभ्यासपूर्ण आनी मुद्देसुद साक्षीक लागून ताचें नांव हिंदुस्थानांत तशेंच विदेशांत गाजलें.
१९०२ त, गोखले मध्यवर्ती कायदेमंडळाचेर वेंचून येतकच ताणें अर्थसंकल्पाचेर जें उलोवप केलें, ताका लागून ताचें कर्तृत्व आनी फुडारपण देशमान्य जालें. त्या विधीमंडळांत ताणें अर्थासंकल्पाचेर बारा उलोवपां केलीं. तातूंतल्यान ताणें तेन्नाच्या भारताच्या राजकी, अर्थीक, शिक्षणीक मळांवयले विचार मांडले. भारतांतल्या शेतकामत्यांचे प्रस्न, आयात-निर्यात, कारभार, हिंदी विद्यापीठाचो कायदो, रेल्वे अदमासपत्रक, मुळाव्या फुकट शिक्षणाचो कायदो, भलायकी, उद्येग, रुपयांचें पौंडाकडेन नातें, लश्करावयलो खर्च अशे कितलेशेच विशय ताणें अभ्यासपूर्वक हाताळ्ळे. प्रतिपक्षाचें मत समर्पक युक्तिवाद करून
