आत्मलिंग रावणाक दिल्ल्यान त्रिभुवनांत सगळेकडेन बोवाळ जालो.
तें लिंग लंकेंत पावचे न्हय म्हूण देवांनी एक कट रचलो. तांणी तेखातीर गणपतीक नेमलो. रावण लिंग घेवन गोकर्णात पावलो, तेन्ना तिळसांज जाल्ली. आतां संध्यावंदन करुन वरुणाक अर्ध्य दिवपाचें, पूण जमनीर दवरल्यार आत्मलिंग घट जाता म्हूण कोणाच्या तरी हातांत तें दिवपाक जाय, अशें रावण चिंततालो. गणपतीन ही संद सादली आनी गोरवांचो राखणो जावन थंय पावलो. ताका पळोवन रावणान म्हळें, ‘थोडे वेळ मात्शें हें लिंग सांबाळ’. राखण्यान म्हळें, ‘सांबाळटां. पूण जड जालें जाल्यार हांव सकयल दवरतलो.’ ताचेर रावणान म्हळें, ‘लिंग सकयल दवरचेपयलीं म्हाका तीनदां उलो मार.’ राखण्यान तें मान्य केलें रावण संध्या करपाक गेलो. ताणें आचमनाक सुरवात केल्या मात, पयलो उलो आयलो. अघमर्षण जाता थंय आसा दुसरो आनी अर्ध्य घेवपाक तिसरो उलो आयकूंक आयलो. रावण धांवत वचून पळेत जाल्यार राखण्यान तें आत्मलिंग जमनीर दवरलां. रावणान आपल्या वीस हातांनी तें हुमटपाचो यत्न केलो, पूण ताचे कुडकेच आयले. लिंग मात जाग्यावेल्यान हाल्लेना. रावण थकलो. ताणें तिडकीचे भिरकेंत राखण्याचे तकलेर मूठ माल्ली. पूण लिंग मात थंयच सासणाचें प्रतिश्ठित जावन उल्लें.
गोकर्ण ह्या नांवाफाटल्यान आनीक एक कथा आसा ती अशीं:
ब्रह्मदेवान म्हादेवाक सृष्ट निर्माण करपाक सांगलें. खूब दिस जावन गेले तरी म्हादेवान तें काम केलेंन. देखून, ब्रह्मदेवान स्वताच पृथ्वई तयार केली. ताका लागून म्हादेवाक राग आयलो आनी तो उदकांतल्यान वयर येवन पृथ्वीक धक्के मारपाक लागलो. पृथ्वीन गायचें रुप धारण करून म्हादेवाक विनंती केली की, ‘म्हाका धक्के मारून म्हजो असो छेद करूं नाका. म्हज्या कानांतल्यान भायर यो.’ तेप्रमाण म्हादेव त्या गायच्या कानांतल्यान प्रकट जालो. ज्या जाग्यार हें घडलें, त्या जाग्याक ‘गोकर्ण’ (अर्थ – गायचो कान) अशें नांव पडलें.
गोकर्णाचे अस्तंतेवटेन दर्या आसा. हे दर्यादेगेर रावन गांवार नदर घाली जाल्यार गांवाचो आकार गायच्या कानाभशेन दिसता. देखून, ह्या गांवांक ‘गोकर्ण’ अशें नांव पडलें, अशी आनीक एक आख्यायिका आसा.
स्कंद पुराणांतल्या ब्रम्होत्तर खंडांत (२.८१-८४) गोकर्ण-माहात्म्य सांगलां तें अशें –
शृणु राजन् महाभाग क्षेत्रमन्यत् प्रतिष्ठितम् ॥
महापातकसंहारि गोकर्णाख्य़ं मनोहरम् ।
यत्र स्थितिर्न पापानां महद्भ्यो महतामपि ॥
स्मृतो म्हशषपापघ्नो यत्र सन्निहित: शिव: ।
यथा कैलासशिखरे यथा मन्दारमूर्धनि ॥
निवासो निश्चित: शम्भोस्तथा गोकर्णमण्डले ।
अर्थ – महाभाग राजा, आयक. गोकर्ण नांवाचें सोबीत, सुंदर आनी म्हापातकांचो नाश करपी एक नामनेचें क्षेत्र आसा. ते सुवातीर मोट्यांत मोटें पातक लेगीत धुवन वता. कारण थंय पापांचो संहार करपी म्हादेव प्रत्यक्ष रावता. जे भशेन कैलास आनी मंदार ह्या पर्वतांचेर म्हादेवाचो राबीतो आसता, तेचभशेन तो गोकर्ण क्षेत्रांतूय आसा, अशें म्हण्टात.
गोकर्णाविशींचो पयलो इतिहासीक आनी विश्वसनीय उल्लेख इ.स. च्या ८ व्या शेंकड्यांत आयला. दुसर्याा कदंब राजघराण्याचो प्रस्थापक मयूरवर्मा हाणें गोकर्णाच्या राजकुंवराक आपली भयण दिल्ली, अशें तातूंत म्हळां. इ.स. १५०८ वर्सा विजयनगरच्या कृष्णराय ह्या सम्राटान गोकर्णाची भोंवडी करून थंय आपली सुवर्णतुला केली, अशें एका पोर्तुगेज लेखकान बरोवन दवरलां. इ.स. १६६५ वर्सा छत्रपती शिवाजी म्हाराजान गोकर्ण क्षेत्राक भेट दिल्ली, असो एक उल्लेख आसा.
हांगाच्या महाबळेश्वर देवळांतलें आत्मलिंग भूंयगत आसा. पिंडीचे मदीं एका खळग्यांत आंगुळभर लांब आनी तितलेंच ऊंच अशें हें आत्मलिंग आसा. चाळीस वर्सांनी एकदां हांगा ‘अष्टबंध’ उत्सव जाता. त्या वेळार वयली पिंडी काडून त्या जाग्यार नवी पिंडी बसयतात. पिंडी काडटकच जमनींतलें गुप्त शिवलिंग पळोवपाक मेळटा. ताचेर रावणाच्या बोटांचे ठशेय दिसतात, अशें म्हण्टात. दर उमाशेक आनी सोमप्रदोषाचे रातीक हांगा दिवाळेभशेन फोग लायतात. माघ वद्य दशमीसावन फाल्गुन शुध्द व्दितीयेमेरेन चलपी उत्सवांतलो ‘महाशिवरात्र’ हो खास महोत्सवाचो दीस हांगा व्हडा उर्बेन आनी उमेदीन मनयतात. महाबळेश्र्वर मंदिराची बांदावळ द्राविड पध्दतीची आसून तें बारा ज्योतिर्लिंगातलें एक लिंग जावन आसा. ह्या देवळाची गर्भकूड व्हडली आसून सोबीत सभामंडप आसा आनी थंय ब्रम्हा, विष्णु, म्हादेव, अगस्ती, राम, रावण, ताम्रगौरी, गणपती ह्या देवांचीं ल्हान देवळां आसात. तेचप्रमाण कोटितीर्थ नांवाचें एक व्हड कुंड लेगीत आसा. शिखर सुमार ६० फूट उंचायेचें आसा आनी सभामंडप ६०x४० फूट इतलो आसा. सभोंवतणीं अगरसाळ आसा. हें देवूळ जक्कणाचार्य नांवाच्या वास्तूशास्त्रज्ञान बांदलां अशें म्हण्टात.
ज्या दोंगराच्या मुळसाक गोकर्ण वसलां, त्या शतशृंग दोंगराचेरूय ॠषी-मुनींचीं तपस्थानां आसात.
- कों. वि. सं. मं.
गोकर्ण – २:
(मराठी – गोकर्ण, सुपली गोकर्णी; हिंदी – अपराजिता, कालिना; गुजराती – कोयला, खीसली, गरणी; संस्कृत – गिरिकर्णिका, अपराजिता, गोकर्णिका; इंग्लीश – बटरफ्लाय पी; लॅटीन – क्लिटोरिया टर्नेटिया; कूळ – लेग्युमिनोजी, पॅपिलिऑनेटी).
जायतीं वर्सां उरपी ही वाल उश्ण कटिबंधांत सगळ्या वाठारांनी दिश्टी पडटा. जायत्या वेळा ही वाल आड्यांचेर वा पोरसांत सोबेखातीर लायिल्ली दिश्टी पडटा. तिचीं पानां एक-संघ, आनी पांच-सात दलाचीं आसतात. फुलां सादारण व्हड, एकटुकें, पानांचे खाचींत जून ते जानेवारी ह्या म्हयन्यांत येता. गायेच्या कानासारकी आशिल्ली व्हडली पाकळी गडद निळी (गोकर्ण म्हळ्यार गायचो कान) आसता. कांय कडेन धवे गोकर्ण वेलीचो प्रकार दिश्टी पडटा. हे वालीक चिडकेमिडके भशेन लांब सांगो येतात. तातूंत पांच ते धा वाटकुळ्यो, लांब आनी सादारण थपकट्यो बियो आसतात. कांय कडेन गोंडी गोकर्ण (पांच पाकळ्यो आशिल्ल्या फुलांची वाल) दिश्टी पडटा.
उपेग: हे वालीचीं मुळां शितळ, कोडू, मूत निवळ करपी, जंतूंचो नाश करपी, तेचपरी हातांचेर आनी पायांचेर जाल्ल्या रोगांचो नाश करपी आसतात. धवे गोकर्णीच्या मुळांचो रोस तकली उसळटा तेन्ना (अर्धशिशी) नाक पुडयेंत घाल्यार त्रास कमी जाता. हो रोस थंड दुदाबरोबर घेतल्यार चड तेंपाचे खोकलेचेर उपायकारक थारता. पानां थंड उदकांत भिजोवन काडिल्लो अर्क घायांचेर लायतात. भाजिल्ल्या बियांचो पिठो नेत्ररोग, ताळो कुसकुसप आनी कातडेच्या रोगाचेर उपेगी पडटा. खंय़च्याय प्रकाराचे जमनींत ही वाल जाता. बियांपसून तिची लागवड जाता. बियांपसून तिची लागवड जाता. मृग नक्षत्राच्या सुमाराक जमीन खणून बियो घालतात. बी किल्लून येतकच ६-७ सप्तकांनी वालीक फुलां येवंक लागतात.
- कों. वि. सं. मं.
गोकुळ:
उत्तर प्रदेशांतल्या मथुरा जिल्ह्यांतलें नामनेचें क्षेत्र. मथुरेसावन १० किमी. अंतराचेर यमुनेचे देगेर गोकुळ वशिल्लें आसून सद्या हीं दोनूय थळां पुलावरवीं एकामेकांक जोडल्यांत.
गोकुळ हो पूर्विल्ल्या काळांत गोपांचो गांव आसलो. नंद हो ह्या गांवचो मुखेली, तर यशोदा ही ताची बायल. हांणीच कृष्णाक ल्हानाचो व्हड केलो.
श्रीकृष्णाचें भुरगेंपण ह्याच गांवांत गेलें. पूतनेक जीवेशी मारप, यमलार्जुनाचो उध्दार, गोप-गोपी सयत केल्ली क्रीडा तशेंच हेर कृष्णलीलांक लागून गोकुळाची कीर्त चोंयवशीन फांकिल्ली.
श्रीकृष्णाच्या काळार गोकुळांत धंयदूदाची गंगा व्हांवताली. गोरवां-म्हसरांनी हो वाठार संपन्न आनी समृध्द आसलो, कसलेच वस्तीचें थंय उणेपण नाशिल्लें, अशी गोकुळाविशींची तुस्त आनी तोखणाय
