इतिहासकारांनी ह्या देशाक ‘गौडबंगाल’ हें नांव दिलां.
गौड प्रदेशाच्या लोकांच्या विंगडविंगड कर्तुत्वाक लागून तांची कीर्त धाय दिकांनी फांकिल्ली. ताकालागून पुराय उदेंत भारताकूच ‘गौड’ ह्या नांवांन वळखुपाक लागले. पुराय उत्तर भारताक ‘गौड देश’ म्हणपाचीय पोरनी चाल आसा.
गुड (गोड) ह्या उतरावेल्यान गौड हें उतर आयलें, असो समज आसा. ज्या देशांत खूब प्रमाणांत गोड पिकता तो ‘गौड’ देश अशें मानतात.
गौड देशाचो सगळ्यांत पयलो उल्लेख इ.स. ५५४ तल्या हारहा फातरापट्यांत मेळटा, जातूंत ईश्वर वर्मन मौखरीन गौड देशचेर जैत जोडिल्ल्याचो उल्लेख आयला.
इ.स. चवथ्या आनी पांचव्या शतमानांत गौड देश गुप्त राजवटीचो भाग आसलो. सव्या शतमानांत हो प्रदेश स्वतंत्र आसलो. ताचेर जयनाग, धर्मादित्य, गोपचंद्र सारक्या राजांनी राज्य केल्ल्याचें समजता. त्याकाळार गौड राजांचें नौदळ बळीश्ट आशिल्लें,तें फातरापट्याच्या आदारान समजता. सातव्या शतमानांत शशांक राजाची राजवट बंगाल, बिहार ते ओरिसा मेरेनच्या वाठाराचेर आसली. इ.स. च्या आठव्या शतमानांत पालवंशाचे राजवटींत गौड नगरीची थापणूक जाली आसूंये, अशेंय एक मत आसा. इ.स. च्या इकराव्या शतमानांत माळव्याचो राजा भोज हो गौड देश (उत्तर भारत) आनी दक्षिणापथ हांचेर राज्य करतालो, अशें एका काव्यांत म्हळां. सेन वंशांतलो लक्ष्मणसेन इ.स. ११८९-१२०६ ह्या काळांत, ह्या वाठाराचेर शेक चलयतालो. ताचेवेल्यान, गौड राज्याक ‘लक्ष्मणवती’ हें नांव मेळ्ळें.
बारावें शतमान सोंपतासतना बंगालाचेर मुसलमान राजाची राजवट आयली. हे राजवटीच्या काळखंडांत पोरन्या हिंदू देवळांचो विध्वस जालो आनी त्या जाग्यार मशिदी उब्यो जाल्यो. त्या काळावेले मोडिल्ले गौड राज्याचे अवशेश आयजूय बंगालांतल्या माल्डा शारा लागसार दिश्टी पडटात. ह्या वाठारांतली सोना मशिद पोरन्या देवळाच्या अवशेशांपसून तयार केल्या. १५३० त नसरतशाहान बांदिल्ली मशीद सोबीत सोबीत आसा.
१५७५ त अकबर बादशाहाच्या सुभेदारान गौड देशाच्या सोबीतकायेक भुलून आपलें राजपाटण पांडुआसावन गौड प्रदेशांत व्हेलें; हाकालागून गौड देशाची लोकसंख्या वाडली आनी अवेवस्था निर्माण जाली. कांय दिसा उपरांत थंय रोगाची भिरांकूळ सांथ आयली आनी तातूंत व्हड प्रमाणांत लोक मेले तर कांय जाण हो वाठार सोडून पळून गेले. हाकालागून ह्या प्रदेशांत कोणूच उल्लो ना.
सोळावें शतमान सोंपता आसतना गौड प्रदेशांत जायतीं व्हड घरां आनी बांदावळी उब्यो जाल्यो आनी लोकसंख्या खूब प्रमाणांत वाडली. पूण सतराव्या शतमानाच्या निमाण्या कांय वर्सांनी ह्या नगराचो नाश जालो.
ते उपरांत सुमार तीनशीं वर्सांमेरेन, बंगालचें हें नामनेचें शार खंडहराच्या रूपान दाट रानांत लिपून उल्लें. हालींच्याच वर्सांनी ह्या नगराचें पोरनें वैभव नदरेंत आयलां.
पाणिनीन गौडांचो उल्लेख केला. तेउपरांत अर्थशास्त्र, कामसूत्र आनी राजतरंगिणी ह्याय ग्रंथांनी तांचो उल्लेख आयला. ‘कांव्यमीमांसा’ ह्या ग्रंथांत गौड देशांतले लोक संस्कृत भास बरे तरेन उलयतात, पूण तांकां प्राकृत भास येना असो उल्लेख राजशेखरान केला. उत्तर भारतांतल्या पंचविध ब्राम्हणांक ‘पंचगौड’ म्हूण पाचारतात.
- कों. वि. सं. मं.
गौरी:
पार्वतीचें एक नांव. हिमालयाची चली म्हूण पुराय ग्रंथांनी तिचो उल्लेख येता. शंकरान एक फावट तिका ‘काली’ म्हळें, म्हूण पार्वतीन खर तप करून आपले कुडीचो रंग धवो करून घेतलो. तेन्नासावन तिका ‘गौरी’ म्हूण वळखुपाक लागले.
शिवलिंगोपासनेंत गौरी ही शिवाची चिच्छक्ती मानल्या. आध्यात्मिक नदरेन तिका शिवरुप आत्म्याची ब्रम्हकार वृत्ती मानल्या.
गौरी पुजेसंबंदान पुराणांत ज्यो कांय कथा चलतात, त्यो अश्यो:
एक फावट दैत्यांच्या त्रासांक पिडून बेजार जाल्ल्यो सगळ्यो बायलो गौरीकडेन गेल्यो आनी आपलें सौभाग्य राखून दवर म्हूण विनवपाक लागल्यो. तांचे मागणेक मान दिवन गौरीन दैत्यांचो नाश केलो आनी धर्तरेवेल्या प्राणीमात्रांक संकश्टांतल्यान मुक्त केले. तेन्नासावन सागळ्यो बायलो गौरीक पुजपाक लागल्यो.
महाराष्ट्रांत भाद्रपद म्हयन्याच्या शुक्ल पक्षांत गौरीक पुजतात. हे गौरीक ‘ज्येष्ठा’ गौरी म्हण्टात. हें व्रत तीन दीस चलत. अनुराधा नक्षत्राचेर गौरीक आवाहन करप, ज्येष्ठा नक्षत्राचेर गौरी पुजेक लावप तर मूळ नक्षत्राचेर गौरीचे मूर्तीचें विसर्जन करप अशी चाल आसा. गौरी पुजतासतना ती मातयेचीच करपाक जाय अशें बंधन ना. धातूची मूर्त, कागदाचेर काडिल्लें चित्र, वा न्हंयच्या देगेवयले पांच फातर गौरी म्हूण पूजपाक उपकारतात.
महाराष्ट्रांतलो भौजन समाज गौरी वेगळेच तरेन पुजतात. तांचो गौरी पुजनाचो विधी फुडलेतरेन आसा:
मातयेचीं पांच ल्हान मडकीं हाडून तातूंत हळदीन रंगयल्लो दोरो घालतात. पांच खोबर्यांच्यो वाटयो आनी खारको घालून तांचेर गौरीचें मातयेचें मुखें घालतात. गौरीच्यो अश्यो दोन प्रतिमा करून तांची पूजा करतात. तिसर्या दिसा तीं मडकीं देवोवन तातूंतलो दोरो, खारको, खोबरे हांचे कुडके दोराक बांदून घरांतल्या सवायशीण बायलांच्या आनी ल्हान भुरग्यांच्या गळ्यांत बांदतात. फुडें एकाद्रो बरो दीस पळोवन तो दोरो काडटात आनी धंया-दुदांत भिजोवन शेतांत पुरतात. कांयकडेन घरांतल्यो ल्हान चलयो वासाळ फूलांच्या वनस्पतींच्यो रोंपयो हुमटून तांची गौरी करतात आनी ते गौरीक मिरयत मिरयत घरांत हाडटात. घराच्या दारांत गौरीवेल्यान तांदूळ आनी उदक हुंवाळून उडयतात. उपरांत गौरीक घरांतले दर एके कुडींत व्हरतात. घरची धनीण, गौरीक भांगरा-शिंगरांनी भरिल्ल्या घरांत सदांखातीर राव अशें म्हण्टा. ते राती त्या वनस्पतींच्या रोपांक बायलेचो आकार दितात आनी तांचेर गौरीचें मुखें बसयतात.
दुसर्या दिसा गौरीची पूजा करून, मोदकांचो निवेद्य दाखयतात. सवायशीण बायलो आपले उंचायेचे सोळापटीन दोरो घेवन ताचो गुटलो करून गौरीमुखार दवरतात आनी पूजा करतात. रातीकडेन सगळ्यो बायलो जागरण करतात. तिसर्या दिसा गौरीची आनी सुताच्या गुठल्यांक सोळा गांठी मारून तांची पूजा करतात. तो गुठलो हळदीन रंगोवन तातूंतलो दोरो घरांतलो सवायशीण बायलो आपल्या गळ्या भोंवतणी बांदतात आनी नवें पीक तयार जायसर गळ्यांत दवरतात. आश्विन वद्य अष्टमीक हो दोरो काडून पूजा करतात.
तिसर्या दिसा गौरीचें न्हंयेंत विसर्जन करतकच न्हंयेतली थोडी रेंव हाडून सगळ्या घरांचेर आनी पोरसांतल्या झाडांचेर उडयतात. अशें केल्यार घरांत सुख-समाधान नांदता आनी झाडां-झुडपांची राखण जाता, असो समज आसा.
कोंकणांत गौरीचे परबेक व्हड म्हत्व आसा. ते लोक चिड्ड्याच्यो रोंपयो एकठांय बांदून तांची प्रतिमा करतात. ताचेर मातयेचें मुखें घालून, मूर्तीक साडी न्हेसोवन भांगरां-शिंगरान नटयतात.
दक्षिण भारतांत भाद्रपद शु. तृतीयेक गौरीची परब सुरू जाता आनी ती खूब दीस चलता. दरेका गांवांत गौरीची एज पिठाची प्रतिमा करतात आनी मखरांत बसोवन पूजतात.
गोंयांत भाद्रपद शु. तृतीयेक म्हळ्यार गोंयांतल्या नामनेचे चवथीच्या परबेच्या आदल्या दिसा गौरीचें पूजन करपाची चाल आसा. गोंयांत त्या दिसा ‘गवर’ पूजेक लायली, अशें म्हण्टात.
गौरी म्हूण एक तांत्रिक देवताय आसा. जैन दैवत चोम्यांतले एके यक्षिणीक ह्याच नांवान वळखतात. तेचपरी बौध्दाच्या वज्रयान पंथांतल्या आठ देवतांकूय ह्याच नांवान पाचारतात.
