संगीतांत ‘गौरी’ नांवाचो एक रागूय आसा. ह्या रागांत ऋषभ आनी धैवत कोमल लागतात आनी हेर सगळे स्वर शुध्द लागतात.
- कों. वि. सं. मं.
गौळण:
मराठी संत-साहित्यांतली वा लोकसाहित्यांतली एक खाशेली तशीच अप्रुप अशी गीतांची रंचणूक. गौळण हें शिरंगारान तरतरून फुलिल्लें काव्य, जातूंत शिरंगार आपल्या विंगड विंगड रुपाचो शिंवर करता. एकफावट गौळणीन मोगाचे भावनेंतल्यान रतीरुप घेतकच हीच भावना शिरंगाराचो आत्मो थारता. संत साहित्यांत तशेंच लोक साहित्यांत गौळणीक खाशेली सुवात आसा.
श्रीकृष्ण हो चडशा गौळणींचो नायक जावन आसा. कृष्णाचे भुरगेपणांतले खेळ, ताच्या मस्तेपणाक लागून पिडिल्ल्यो गवळणी, तांणी यशोदेकडेन हाडिल्ल्यो कागाळी, त्या कागाळींतल्यान तांणी केल्ली कृष्णाची तोखणाय, गवळणींक भुलोवपी कृष्णाची मुरली, कृष्ण दिसना म्हूण गवळणींक जाल्लो विरह ह्या विंगडविंगड भावांचें दर्शन, हाचेवेल्यान ह्या काव्याक ‘गौळण’ हें नांव पडलें.
बालक्रीडा (कृष्णाची), गाराणीं, कालो, मुरली, विराणी अशा पोटभागांनी गौळण विभागल्या.
संत ज्ञानेश्वरापसून संत तुकारामा मेरेन जायत्या संतकवींनी गौळणी बरयल्यो. ज्ञानेश्वराची ‘विराणी’ गौळणीत मोडटा. मराठी संतकवींनी गोपी-कृष्णाचो शिरंगार भक्तीरसान खेळयलो आनी फुलयलो. हो भक्तीरस तांणी गौळणीखतीर पर्याय मानलो. देखीक - संत ज्ञानेश्र्वर म्हण्टा:
पाहें पा वाल भाचेनी व्याजे।
तिया व्रजांगनांचीं निजे।
मज मीनलिया काय माझे।
स्वरुप नव्हती? ।
अर्थ: नंदालो श्रीकृष्ण हो मदनापरस सुंदर आसलो. गोकुळांतल्यो गोपी ताच्या सोबीत, सुंदर रुपाक भुलल्यो आनी तांणी आपलो जीव ताचेर उवांळून उडयलो. अभिलाषा आनी आसक्ती बाळगून त्यो श्रीकृष्णा म्हर्यांोत आयल्यो, हें जरी खरें आसलें तरी श्रीकृष्णान आपल्या दर्शनान, स्पर्शान, उलोवण्यावरवीं आनी रासरस ह्या गोड साधनांवरवीं तांचे विकार जळोवन उडयले आनी तांकां निश्काम केलीं.
नामदेवाची ह्या विशयावेली पद्यरचना सगळ्यांपरस प्रसादपूर्ण आसा. तुकारामाच्यो गौळणी ठसकेबाज आनी नखरेल दिसतात. एकनाथाच्यो गौळणी पळोवपाक जरी लौकिक आनी कामप्रेरित आसल्यो, तरी अंतरंगांत परमार्थान भरिल्ल्यो दिसतात. निळोबाच्या गौळणींक तर मराठी भाशेंतलीं उपनिषदांच मानतात.
संत एकनाथ महाराजाली एक गौळण अशी आसा:
गौळणी सांगति गार्हा णी, रात्री आला चक्रपाणी।
खाउनि दही दूध लोणी, फोडिलीं अवधीं विरजणीं।
हा गे बाई कोणासि आवरेना ॥१॥
यशोदे बाळ तुझा तान्हा, कोठवरी सोसूं मी धिंगाणा ॥धृ॥
दुसरी आली धावत, याने बाई काय केली मात।
मुखाशी मुख चुंबन देत, गळ्यामधी हात घालीत
धरुं जाता सांपडेना ॥२॥
ही गौळण, ‘गार्हानणी’ हे गौळणीच्या पोटभागांत मोडटा. हातूंत कृष्ण आनी ताचे वांगडी गवळणीक त्रास दितकच ह्यो गवळणी कृष्ण आपणाक आटापाक येना, म्हूण यशोदेकडेन कशेतरेन कागाळ करतात तें दाखयलां:
- कों. वि. सं. मं.
ग्रानीट, रांगनार:
(जल्म: ३० ऑक्टोबर १९००, हेल्सिंकी - फिनलंड).
स्वीडीश तंत्रिकाक्रियावैज्ञानिक (neurophysiologist). ताणें १९२७ त हेल्सिंकी विद्यापीठाची एम्. डी. पदवी मेळयली आनी फुडें १९२८ त आनी १९३१-३२ त ऑक्सफर्ड विद्यापीठांत संशोधन केलें. ताणें सर चार्ल्स शेरिग्टन हाच्या मार्गदर्शनाखाल ऑक्सफर्ड हांगा संशोधन केलें. १९३७ त, तो हेल्सिंकी विद्यापीठांत शरीरक्रियाविज्ञानाचो प्राध्यापक जालो. स्टॉकहोम हांगाच्या करोलिन्स्का इन्स्टिट्यूटांत १९४० सावन तंत्रिकाक्रियाविज्ञानाचो प्राध्यापक आनी फुडें १९४५ सावन त्या विशयाच्या नोबेल इन्स्टिट्यूटाचो तो संचालक जालो. १९६७ त निवृत्त जायमेरेन प्राध्यापक आनी संचालक हीं दोनूय पदां ताणें सांबाळ्ळीं.
ताणें ‘नदर’ ह्या विशयाचेर बरेंच संशोधन केलां. १९३० त, दृक्पटलांतलें (retina) अंतर्निरोधन (inhibition) ताचे मतींत पयलीं आयलें. पृश्ठवंशी (vertebrates) जनावरांच्या दोळ्यांविशीं ताणें म्हत्वाचें संशोधन केलें. ताचो नदरेविशींचो प्रकाशरसायनीक (photochemical) सिध्दांत सर्वमान्य जालो. दोळ्यांविशीं केल्ल्या मोलादीक संशोधनाखातीर, १९६७ त शरीरक्रियाविज्ञान आनी वैजली विशयांखातीर आशिल्लो नोबेल पुरस्कार ग्रानीट हाका जॉर्ज वाल्ड आनी एच्. के. हार्टलाइन ह्या शास्त्रज्ञांवांगडा वांटून मेळ्ळो. ताका आनीकूय कितलेशेच भोवमान आनी पदकां फाव जाल्यांत. ताणें कांय पुस्तकां बरयल्यांत.
- कों. वि. सं. मं.
ग्रामदेव:
गांवची राखण करपी देव. भारतांत ग्रामसंस्थेक खूब म्हत्व आसा. अशें म्हण्टात की, परशुरामान त्रिहोत्रपुरासावन गोंयांत दशगोत्री सारस्वत ब्राम्हण हाडले. ते हांगा स्थायीक जावंच्या आदिंच्या लोकांचे हे देव आसूंक जाय. वेदकाळांतले देव शांत आनी सुंदर, तर ग्रामदेव मात्शे खर, ग्रामदेवाच्यो मुर्ती खडबडीत आसतात. तांकां कोंबो, बोकडो, रेडो, बैल तशेंच सोरो, भांग, अफू आदी वस्तू दिवच्यो पडटात. ग्रामदेवांची स्थापना तांच्या घरालागसारच्या वाठारांत वा तांच्या घरांत आसता.
ग्रामदेवता चड करून नारीरुपांत आसता. मोंहे-जो-दडो आनी हेर कडेन जाल्ल्याअ उत्खंननांत मातृदेवीच्यो मुर्ती मेळ्ळयात. शेताची सुरवात बायलेन केली, अशें म्हण्टात. जमीन आपल्या पोटांत बीं धारण करून धान्य पिकयता आनी सगळ्यांचों पोशण करता. देखून भुंयेक देवीसमान मानतात. ही देवी जाय जाल्यार खूब पिकयतली वा दुकळ, रोग, भुंयकांप हाडून नाश करतली, असो समज करून धर्तरेक आवयवरी भजूंक लागले.
भुयेचें प्रतीक म्हूण रोयणीची पूजा करतात. हे देवीची स्थापना झाडांसकल वा न्हंयेकडेन करतात. फातर, झाड, खूंट अशीं तिचीं रुपां आसतात.
ग्रामदेवतेचे पुजारी चडकरून वैश्य आनी शुद्र आसतात. तिची कृपा आसल्यार पिडारोग जायना, पूण तिचो कोप जाल्यार अनिश्ट घडटा; देखून तिका आंगवण सांगून घेवन ती पावोवपाची प्रथा आसा. ग्रामदेवाच्या पुरोयताक भगत म्हण्टात. गोंयांत रवळनाथ, सांतेरी, भुमकादेवी, बेताळ अशे देव आसात. गोंयांत कांय जाणांचे कुळदेव आनी ग्रामदेव एकूच आसात.
सारस्वत गोंयांत आयले तेन्ना तांचेवांगडा कांय हेर लोक आयले आनी ते हांगा स्थायिक जाले आसूंक जाय. ह्या लोकांनी सारस्वतांनी स्थापना केल्ल्या कुळडेवांकूय ग्रामदेव म्हूण मानल्यात आसूंक जाय. नागेश, देवकीकृष्ण, दुर्गा ह्या देवांक ग्रामदेव आनी कुळदेव म्हूण मानतात. गोंयांत चडकरून ग्रामदेवाक दिवजां पेटयतात.
महाराष्ट्रांत जरी, मरी, म्हासोबा, ज्योतीबा अशे ग्रामदेव आसात. गुजरातांत चामुंडदेवी, शितलादेवी, दुर्गा अश्यो देवी आसात. गोंड जमातींत दुल्हादेव आनी बडादेव अशे ग्रामदेव आसात. तशेंच ओरिसांत चामुंडा वा चामुंडदेवी, बिहारांत चेरो जमातीचो दुआठ अशे ग्रामदेव आसात. उत्तर प्रदेशांत छाछीदेवी वा चर्चिकादेवी चा जातमात्र देवता ही ग्रामदेवी, भुरग्यांची राखण करपी देवी अशें मानतात. कोंकणांत गिरमाई, जाखाई, नवलाई अश्यो ग्रामदेवी आसात.
- माणिकराव राम नाईक गावणेकार
