ग्रामपंचायत:
गांवच्या लोकांनी, गांवांतलीं मुळावीं कामां करपाखातीर, तेचपरी गांवची वेवस्था सांबाळपाखातीर लोकशायेच्या मार्गान एकठांय येवन घडयिल्ली थळावी संस्था.
‘पंचायत’ ह्या उतराचो अर्थ गांवच्या कारभाराखातीर उपेगी पडपी पांच लोकांची वा पंचांची सभा असो जाता. पंचायत पांच पंचांचीवा वांगड्यांची कित्याक आसची, हेविशींचें निश्चित कारण दिसून येना. सांची हांगा आशिल्ल्या चंद्रगुप्तकाळांतल्या स्तूपाचेर ग्रामसभेचो उल्लेख ‘पंचमंडळ’ असो केला. पंचायतींत पांच वांगड्यांचो आस्पाव खूब काळ मेरेन आसचो, अशें बृहस्पतीन म्हळां. ग्रामपंचायतीविशींचे उल्लेख पूर्विल्ल्या वैदिक साहित्यांत आनी बुध्द काळांतले जातक कथेंत मेळटात. जातक कथेंत तिचो उल्लेख जमाव, समुदाय वा समुत्थान असो केल्लो मेळटा.
पूर्विल्ल्या काळांत भारतांत ग्रामपंचायत अस्तित्वांत आशिल्ल्याच्यो देखी मेळटात. रामायणांत गांवांचो आकार आनी मुखेल वेवसाय हाचेवेल्यान दोन प्रकारच्या नांवांचो उल्लेख आयला. ल्हान आकाराच्या गांवाक घोष (गौलवाडा) म्हण्टाले, तर व्हड आकाराच्या गांवाक ग्राम म्हण्टाले ग्रामांत शेताविशींचे वेव्हार आस्पावताले. ल्हान गांवच्या मुखेल्याक ‘घोष-महत्तर’ तर व्हड गांवच्या मुखेल्याक ‘ग्राम-महत्तर’ म्हण्टाले. महाभारतांत, घोषांत रावप्याक ‘गोप’ तर ग्राममुखेल्याक ‘ग्रामणी’ अशें म्हळां. मनुस्मृतींत ग्राममुखेल्याक ‘ग्रामीण’, धा गांवांच्या मुखेल्याक ‘विशंतीश शती’ वा ‘शतग्रामाधिपती’ आनी एक हजार गांवांच्या मुखेल्याक ‘सहस्त्र ग्रामधिपती’ अशें म्हळां. गांवांतल्यो गरजेच्यो मुळाव्यो सुखसोयी कशेतरेन भागोवच्यो, हाचेकडेन लक्ष दिवपाचें काम हे संस्थेकडेन आसचें, अशें कौटिल्याच्या आर्थशास्त्रांत म्हळां.
गांवांतल्या लोकांक आदल्या काळांत येरादारी संचारणाच्यो व्हडल्योश्यो सुविधा नासल्यो. हाका लागून हुंवार, दुकळ, सैमीक संकश्टां, झुजां सारकी परिस्थिती उप्रासल्यार तांकां कसलेच तरेचो आदार भायल्या संवसाराकडल्यान मेळोवप शक्य नासतालें. हाका लागून गांवचे लोक अणभवी आनी बुदवंत लोकांचो सल्लो वेळप्रसंगाप्रमाण घेवपाक लागले. ग्रामपंचायतीची ही पयली अवस्था अशें मानतात. गांवच्यो मुळाव्यो गरजो भागोवपाक फाव ती तजवीज करप, थळाव्यो घुस्पटी सोपेपणान हाताळप हींय ही संस्था घडपाफाटलीं मुखेल कारणां आसात.
पंचायतीक स्वताचें प्रशासन स्वता चलोवपी एक गणराज्य अशें म्हण्टात. महाभारतांतल्या म्हाझुजाउपरांत भारतांत अशा ल्हान व्हड गणराज्यांच्या आंकड्यांत खूब वाड जाली. हीं गणराज्यां स्वशासीत आसतालीं. तांकां ‘महाजनपद’ अशेंय म्हण्टाले. ‘शुक्रनीतिसार’ ह्या ग्रंथांत आयिल्ल्या उल्लेखाप्रमाण भोंवडेकारांखातीर धर्मशाळा आनी वनमहोत्सव हांचीं कामां ग्रामपंचायतीकडेन सोंपयल्लीं आसतालीं. गांवच्या अधिकार्यांचभितर सहसाधिपती (न्यायदान करपी), ग्रामनेता, लेखक, शुल्कग्राहक आनी प्रतिहार हांचो आस्पाव आसतालो. दक्षिण भारतांत सभा वा महासभा आसताली. तातूंत वेंचून काडिल्ले ३० ते ४० वांगडी आसताले. गांवचें प्रशासन आनी सगळ्यो गरजेचो वावर ते सभेकडेन आसतालो.
सुर्वेक मोगल साम्राज्यांत आनी उपरांत ब्रिटीश राजवटींत पंचायतीचे प्रशासन पध्दतींत आनी खास करून तिचे स्वायत्ततेंत अनिश्ट परिणाम घडून आयले. ब्रिटीशांनी केंद्रीत कारभार चलणुकेत हाडलो. ग्रामसभा आनी न्यायसभा हांचें म्हत्व कमी जालें. गांवगिरे जिणेंत नवी न्यायपध्दत चलणुकेंत आयली. महसूल वेवस्था बदल्ली. ब्रिटीश धर्तेचेर न्यायालयाची थापणूक जाली. हाका लागून गांवांतली थळावी न्यायसंस्था दुबळी पडली. पंचायतीचो कारभार कांय काळ तिगलो, पूण ताचो प्रभाव उणो जालो. ब्रिटिशांच्या नव्या राजकारभाराच्या तंत्राक लागून ग्रामपंचायती परावलंबी जाल्यो. येरादारी आनी संचारण हांच्या साधनांची तजवीज, उद्येगधंद्यांची वाड, विचारांचें दिवप-घेवप हाका लागून ग्रामपंचायत आनी गांवच्या रचणुकांमदीं म्हत्वाचे बदल घडले.
ब्रिटिशांनी प्रशासन वेवस्थेंत आपली पत सांबाळून दवरपापासत हे संस्थेकडेन फाट करून नोकरशाय यंत्रणा घट केली. हाचो परिणाम उरफाटो जालो. सामान्य मनशाक ही पध्दत किचकटीची जाली. ताका लागून ब्रिटिश अधिकार्यांानी ही संस्था परत जिवी केली. अशें करतना तांणी ते संस्थेचेर आपलें नियंत्रण दवरलें. १८०२ वर्सा मुंबय प्रांतांत ब्रिटिश राजवटीन नवे यंत्रणेंत ग्रामपंचायतीचो आस्पाव करून घेवपाचो यत्न केलो. १८२७ त तातूंत कांय सुदारणा केल्यो. परंपरेन चलून आयिल्ल्या पंचायत समित्यांक न्यायादानाचे कांय अधिकार दिवन तांची शासकीय तांक पळोवन, हो ह्या फाटलो हेत आसलो. हो यत्न सफळ जावंक नाशिल्ल्यान १९६१ त सोडून दिलो. १८१६ त दुसर्या एका कायद्यावरवीं असो यत्न जाल्लो, पूण ताकाय यश मेळ्ळें ना. दुकळ आळाबंद हाडपाच्या वावराखातीर ग्रामपंचायतीसारक्याअ संस्थांचो उपेग करचो, अशी सुचोवणी १८८० वर्सा नेमिल्ल्या दुकळ आयोगान सरकाराक केली. ताची दखल घेवन १८८४ आनी १८८५ वर्सा थळावे स्वराज्य कायदे समंत जाले. तातूंत ग्रामपंचायतीक गांवचीं मुळावीं कामां करपाविशीं अधिकार दिल्ले. देखीक – रस्ते, रस्त्यावेले दिवे, शाळा, उदकाखातीर बांयो मारप, भलायकी आनी हॉस्पिटल. १८८६ आनी १८८७ त भारत सरकारान थळाव्या स्वराज्य संस्थांक मान्यताय दिली. तातूंतल्या ग्रामपंचायतींकडेन मात ह्यावेळार दुर्लक्ष जालें.
१९०७ वर्सा थळाव्या स्वराज्य संस्थांच्या वावराचो नियाळ घेवन ताचेर अहवाल तयार करपाखातीर ‘रॉयल कमिशन ऑन डिसेंट्रलायझेशन’ नेमलें. ताचेर पांच ब्रिटिशांची आनी रमेशचंद्र दत्त ह्या एका भारतीयाची नेमणूक केल्ली. ह्या आयोगाच्या अहवालांत ग्रामपंचायतीक बळिश्ट करपाची गरज अक्तायतना धर्म, जातीयवाद आनी जमीनदारांचो वाडटो प्रभाव ह्या कारणांक लागून हे संस्थेक चड अधिकार दितना जतनाय बाळगुपाची शिटकावणी दिल्ली. हे संस्थेंत पांच पंच आसचे, तांकां अनौपचारीकपणान वेंचून काडचे, गांवचो पाटील सरपंच आसचो अश्यो हेर कांय शिफारशी ह्या आयोगान केल्ल्यो.
ग्रामपंचायतीची विस्कटिल्ली वेवस्था पर्थून सारकी करपाखातीर काँग्रेसीन आपलें पुराय फाटबळ दिलें. १९२० च्या सत्याग्रहाउपरांत महात्मा गांधीन आपल्या वावुरप्यांमुखार एक विधायक कार्यावळ दवरली. १९२२ वर्सा बार्डोली हांगा जाल्ल्या काँग्रेस अधिवेशनांत ह्या कार्यावळींक मान्यताय मेळून गांवगिर्या् वाठारांत वचपाचें आवाहन वावुरप्यांक केलें. ह्या वावुरप्यांनी आपली शक्त लावन ग्रामपंचायती संघटीत केल्यो. ह्या कामांत महात्मा गांधीन तांकां मार्गदर्शन केलें. महात्मा गांधीन दुसरे गोलमेज परिशदेवेळार आनी दुसर्याा म्हाझुजावेळार थळावें प्रशासन घटमूट उरचें म्हूण ग्रामपंचायतीचो पुरस्कार केलो. राखणेविशींचो मुळावो घटक म्हूण हे संस्थेक म्हत्व दिवचें, अशें ताणें सांगलें.
स्वातंत्र्या उपरांतचो इतिहास: स्वातंत्र्याउपरांतच्या काळांत, भारताची घटना तयार करपावेळार ग्रामपंचायतीक शासनवेवस्थेचो मुळावो घटक मानचो अशी सुचोवणी केल्ली. घटना मसुदो तयार करपाच्या मंडळार अध्यक्षपदार आशिल्ल्या डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हाणें ही सुचोवणी भायर मारली. ताच्या मताप्रमाण जात, धर्म आनी भाटकारशाय हांच्या जाचांतल्यान गांवगिर्याप वाठाराक वाटावपाक शासनपध्दतींत गांवाचे सुवातीर ‘व्यक्ती’ हो मुळावो घटक मानूंक जाय आसलो. बरे भासाभाशे उपरांत मार्गदर्शन तत्व संविशानाच्या चवथ्या भागांतल्या चाळीसाव्या अनुच्छेदांत ग्रामपंचायतीक राज्ययंत्रणेचो मुळावो घटक म्हूण सुवात मेळ्ळी. तेप्रमाण जायत्या राज्यांत ग्रामपंचायतीविशींचे कायदे केले. हे संस्थेचे उदरगतीखातीर खासा लक्ष दिलें. १८५४ वर्सा २,९४,४६० गांवांनी ग्रामपंचायतींची थापणूक जाली. दरेका राज्यांत तेखातीर एक खास खातें घडयलें. शेतांपसून मेळपी करांतल्यान १५% आनी थळाव्या
