मस्कऑक्स, सुणो, सील, तरेकवार सुकणीं हेसारकी सामक्या थंड हवामानांत दीस काडपी मोनजात आसा, जाल्यार संयुक्त संस्थांनाच्या उदेंतेवटेनच्या अर्द्या वाठारांत शेतवाडीक उपेगी पडपी पोशिल्लीं दनावरां बऱ्याच प्रमाणांत आसात. अस्तंतेकडल्यान अर्द्या वाठारांत चोमो करून रावपी प्राणी आनी हेर रानवटी जनावरां आसात. प्रेअरी वाठारांत अमेरिकन बायसन हे रानरेड्या भशेन दिसपी प्राणी बरेच आशिल्ले पूण तांची शिकार केल्ल्यान ते आतां उणे जाल्यात. उत्तरेवटेनच्या रानांनी सिल्वर फॉक्स, अर्मिन, बीव्हर, मिंक ह्या सारके आंगार बरीच ल्हंव आशिल्ले प्राणी बरेच आसात. रॉकी पर्वतावेले बोकड, मेंढरां, प्युमा, ग्रिझली वास्वेल, मेरू, हरणां, मस्करॅट, रॅकून, ऑपोसम, साळ हे प्राणी खाशेले आसात. मेक्सिको सारक्या वाठारांनी हेरां वांगडा मानगीं, मध्य आनी दक्षिण अमेरिकेंतल्या भशेन जाग्वार, आर्माडिल्लो ह्या सारके प्राणी आसात. उत्तर अॅटलांटिक दर्यादेगेर कॉड, हॅडॉक, मॅकरल, हेरिंग सारकें नुस्तें भरपूर आसा. न्यू फावंडलँडचें ग्रँड बँक्स, संयुक्त संस्थानाच्या दर्यादेगेवेलें जॉर्ज बँक्स ही जगांतलीं नामनेचीं नुस्तेमारीची ठिकाणां आसात. ब्रिटिश कोलंबिया आनी अलास्का हांच्या दर्यादेगांचेर सॅमन नुस्तें व्हड प्रमाणांत आसात. नोव्हास्कोशा आनी प्रिन्स एडवर्ड जुंवे हांगा कालवां चड मेळटात.
अमेरिका दक्षिणः आकारान जगांतलो चवथो खंड क्षेत्रफळ सुमार 1,78,17,530 चौ. किमी. विस्तार 12° 28’ उत्तर ते 55° 59’ दक्षिण अक्षांश. रेखावृत्तीय विस्तार 34° 47’ अस्तंत ते 81° 20’ अस्तंत. उत्तरेच्या कोलंबियांतल्या पॉयंट गिनी सावन दक्षिणेक केप हॉर्न जुव्यां मेरेन तांची लांबाय सुमार 7,645 किमी. आसा. उदेंतेच्या ब्राझीलांतल्या पेद्रास पॉयंट ते अस्तंतेतल्या पेरूंच्या पारीन्यास पॉयंटमेरेन रुंदाय सुमार 5,150 किमी. दर्या देग सुमार 39,885 किमी. लांबयेची आसा. जगांतल्या वट्ट भूंयेचो 12.5% वांटो ह्या खंडाचो आसा. उत्तरेवटेन कॅरेबियन दर्या, ईशान्य आनी उदेंतेक अटलांटिक म्हासागर, दक्षिणेवटेन अंटार्क्टिका दर्या आनी अस्तंतेक पॅसिफीक म्हासागर आसा. दक्षिण अमेरिकेच्या सामक्या दक्षिणेवटेनच्या तोंका सावन अंटार्क्टिका खंड सुमार 1,000 किमी. पयस आसा. ह्या खंडांत आर्जेंटिना, बोलीव्हीया, ब्राझील, चिली, केलंबिया, एक्वादोर, गुयाना पॅराग्वे, पेरू, व्हेनेझुअॅला आनी युरुग्वे हीं राश्ट्रां आसात. फ्रेंच गियाना, डच गियाना वा सुरीनाम ह्यो हालींहालीं मेरेन वसाहती आशिल्ल्यो.
भूंयवर्णनः भूंय रचणूकेचे नदरेंतल्यान दक्षिण अमेरिकेचे चार वांटे जातात. पॅसिफीक दर्यादेग, अँडीज पर्वत, मदली मळां आनी उदेंतेकडले दोंगरी वाठार.
पॅसिफीक दर्यादेग चडशी 80 किमी. परस अरुंद आसा. कांय जाग्यांचेर तर ती फकत आठ किमी. रुंद आसा. उदेंत दर्यादेगे परस अस्तंते वटेनची दर्यादेग चड देंवतेची आसा. 26° दक्षिणे लागीं दर्यादेगे सावन 80 किमी. पयस आशिल्ल्या ‘रिचर्डस्डीप’ची खोलाय 7,600 मी. परस चड आसा. पॅटेगोनियाच्या उत्तरेक पॅसिफीक दर्यादेग सामकी सरळ आसा. थंय सैमीक बंदरां नात. दक्षिण आनी मध्य चिलीत दर्यादेगेक समांतर आशिल्ल्या एका देगणाचे अस्तंतेक एक पर्वतांची वळ आसा. तिची उंचाय उत्तरेवटेन वाडत वता. उत्तर चिलींतली दर्यादेग ऊंच, उब्या दोंगरांची आसा आनी पेरु, कोलंबिया, एक्वाददोर हांगा दर्यादेगेवेले पर्वत अस्तित्वांत ना म्हळ्यार जाता.
दक्षिण अमेरिकेचे सगळे अस्तंत दिकेक दर्यादेगेक समांतर आशिल्ली अँडीज दोंगरांती वळ जगांत उंचायेच्या बाबतींत दुसरी आसा. हिमालया परस दुसरी खंयचीच पर्वतावळ तिचे परस उंच ना. तिची लांबाय 7,200 किमी. आसा. हांगाच्या दोंगराच्यो 50 परस चड तेंगश्यो 6,000 मी. परस चड उंचायेच्यो आसात. अॅकन्काग्वा तेंगशी सगळ्यांत चड ऊंच (7,035 मी.) कांय दोंगर म्हळ्यार जित्या ज्वालामुखींची तोंडां आसात. भूंयकांपरस बरेच फावट जातात. 1970 वर्सा जाल्ल्या भूंयकापाक लागून पेरु देशांत बरेंच लुकसाण जाल्लें. दक्षिण वाठारांनी बरेच कडेन हिमाच्यो न्हंयो आसात. ह्यो न्हंयो दर्याक वचून मेळटात. हिमान भरिल्ल्यो दोंगरा तेंगश्यो, फातरांचे उबे दोंगर, दाट रानांच्यो देंवत्यो, तणानी भरिल्लीं पठारां अशीं अँडीजची कांय खाशेलेपणां आसात.
मदल्या मळांचो वाठार दक्षिण अमेरिकेच्या ¾ वांट्यात आसा. हो वाठार अँडीजच्या उदेंतेक आसा. तो ह्या खंडाच्या भितरल्या वाठारांतूच आसा. फकत अॅमॅझॉनच्या तोंडा कडेन आनी रिओ दे ला प्लाताच्या देगांचेर सकयल्ले वाठार सांपडटात. कोलंबिया आनी व्हॅनेझुअॅला ओरिनोको हांगाच्या अँडीज पर्वत आनी गियानाचो उंचेलो वाठार हांचेमदीं लाझोनचें मळ आसा. अॅमेझॉन न्हंयच्या कडानीं पावसाचीं रानां आसात. अर्जेटिना आनी पॅराग्वेंतलो लान चाको हो रानांचो आनी झोपांचो वाठार आनी युरुग्वे वटेन आशिल्लो शेतांचो आनी गोरवां चरपी मळाचो वाठार हे सगळे मळांच्या वाठारांत येतात.
उदेंतेवटेनचो दोंगरी वाठार अँडीज परस बऱ्याच उण्या उंचायेचो आसा. गियाना, ब्राझील हांगाचे उंचेले वाठार आनी पॅटागोनियाचें पठार अशे हाचे तीन वांटे जातात. गियानाचो उंचलो वाठार सुमार 1.525 मी. ऊंच आसा. थंय व्हांवपी घोग्यांचेर ऊंच धबधबे तयार जाल्यात. गुयाना, व्हॅनेझूएला आनी ब्राझील हांचे शीमवेलो मावंट रॉरायमा, 2,850 मी. उंचायेचो आसा. हो दोंगर गियानांत सगळ्यां परस उंच आसा. पावस आनी पर्यावरणाक लागून हांगाच्या बऱ्याच दोंगरांक घुमटांचो आकार आयला. देखीकः रिओ द जानैरु लागींचो ‘शुगरलोफ’ दोंगर.
उदेंतेवटेनची दर्यादेग ही अस्तंतेपरस वेगळी. केप साऊँ रोके आनी रिओ ग्राँद द सूल हांचे मदली दर्यादेग ब्राझीलच्या पठारा मेरेन पावता. ह्या वाठारांत रेसिफे, साल्वादोर, व्हितॉरिया, रिओ द जानैरु, फ्लोरि आनोपोलिस ही जगांतलीं कांय सोबीत बंदरां आसात. ताचे दक्षिणेक रिओ दे ला प्लाता हे खाडीचें मुख आसा. पाराना, युरुग्वे ह्यो न्हंयो हांगासावन दर्याक मेळटात. तांचे उत्तर देगेर माँतेव्हिडीओ आनी दक्षिणेक बुअॅनॉ आयरीझ हीं बंदरां आसात.
उदेंत दर्यादेगेवटेन जुंवे उणे आसात. व्हॅनेझुअॅला लागीं त्रिनिदाद आनी अॅमॅझॉनच्या तोंडालागींचे माराझो हे सोडल्यार हेर सगळे ल्हान आसात.
दक्षिण अमेरिकेंत पांच व्हड न्हंयो आसात. अॅमॅझॉन, रिओ दे ला प्लाता, मॅग्दालिना-कौका, ओरिनोको आनी सांव फ्रांसिश्कू. अॅमॅझॉन, ओरिनोको आनी ला प्लाता (पाराना, पॅराग्नवे, युरुग्वे) ह्यो सकयल्ल्या वाठारांतल्यान व्हांवतात. अॅमॅझॉन आनी ओरिनोको हांची सुरवात अँडीज पर्वतांत जाता. ला प्लाता ब्राझीलच्या ऊंच वाठारांतल्यान येता. लांबायेन अॅमॅझॉन हू नायल फाटल्यान जगांत दुसरी. पूण हेर गजाली मतींत घेतल्यार तिका जगांतली सगळ्यांत व्हड न्हंय म्हणटात. ह्या खंडांतल्यो बऱ्योच न्हंयो उदकामार्ग म्हूण उपेगी पडटात. कोलंबियाचो बरोच वेपार न्हंयांतल्यान जाता.
दक्षिण अमेरिकेंत व्हड अशीं तळी सामकींच उणीं आसात. व्हॅनेझुअॅला हांगाचे माराकायव्हो हें सगळ्यांत व्हडलें सुमार 16,300 चौ.किमी. विस्ताराचें आसा. पेरु आनी बोलीव्हीया हांगाचे तितिकाका (8,288 चौ.किमी.) तळें जगांत सगळ्यांत उंचायेवेलें तळें (3,802 मी.) जावन आसा. पोआपो ह्या बोलीव्हियांतल्या 2,512 चौ.किमी. विस्तार आशिल्ल्या तळ्यांत तितिकाकाचें उदक येता. बाकीचीं तळीं सामकींच ल्हान आसात.
दक्षिण अमेरिकेंत धबधबे मात खूब आसात. व्हॅनेझुअॅलांतल्या कारोनी न्हंयवेलो धबधबो सुमार 980 मी. उंचायेवेल्यान पडटा. गुयाना, व्हॅनेझुअॅला शीमेवेलो कुकुनाम आनी ब्राझील-गुयाना. व्हॅनेझुअॅला शीमेवेयलो कुकुनाम आनी रॉरायमा हे सुमार 610मी. उंचायेवेल्यान पडटात. सांव फ्रांसिश्कू न्हंयेचेर पॉलोआफॉन्सो, ब्राझील-आर्जेटिना शीमेवेलो इग्वासू हे हेर धबधबे जावन आसात.
खनीज संपत्तीः दक्षिण अमेरिकेंत पेट्रोलियम बरेंच आसा. व्हॅनेझुअॅला
