कायदेशीर रितीन मोडप, हाका ‘घटस्फोट’ अशें म्हण्टात. लग्नाची नोंदणी रद्द करप (nullity of marriage) आनी घटस्फोट (divorce) घेवप हातूंत फरक आसा. घोव-बायलेची फकत विवाह नोंदणी जाल्ली आसत जाल्यार आनी लग्नाचे धर्मीक विधी संपन्न जाल्ले नासत जाल्यार,ह्या मुळाव्या स्वरुपांत लग्नाची नोंदणी रद्द करूं येता. पूण हे संबंद आनीकूय वाडटकच म्हळ्यार लग्नाचे धर्मीक विधी जातकच आनी घोव-बायल एकठांय रावतकच, मागीर तांचे संबंद मोडपाक घटस्फोटचोच वापर करचो पडटा.
चडशा अस्तंत्या देशांतल्या समाजांनी लग्न म्हळ्यार एक समाजीक कबलात समजताले. शासनाचो ताचेकडेन कांयच संबंद नासतालो. ज्यू लोकांच्या सरकाराचें मात लग्नासावन सगळ्या समाजीक गजालींचेर नियंत्रण आसतालें. पूर्विल्ल्या ग्रीक इतिहासांत घोव, बायलेचें स्त्री-धन परत दिवन बायलेक तिच्या बापायकडेन परत धाडून घटस्फोट घेवंक शकतालो.
अथेनियन कायद्याप्रमाण घोव-बायलां दोगांय जाणां एकामेकांकडल्यान घटस्फोट घेवपाक शकतालीं. पूण तातूंत घोवाक चड मेकळीक आसताली. दोगांय जाणांचे संमतीन घटस्फोट घेवपाची तजवीज पूर्विल्ल्या रोमन लोकांमदीं आसली. पूण हाका लागून घटस्फोटचें प्रमाण वाडपाक लागलें. देखून, ऑगस्टस सीझर हाणें घटस्फोटचेर मर्यादा घालपी कायदे संमत केले. हे कायदे’ ज्यूलियन लॉज’ ह्या नांवान प्रचलित आसात.
आदल्या काळांत शिकारी आनी गोरवां घेवन भोंवपी लोकांमदीं घटस्फोटाचें वाडटें प्रमाण आसलें. पूण जसो शेताचो वेवसाय पोटाचो मुखेल धंदो जालो, तशें तशें घटस्फोटाचें प्रमाण कमी जायत गेलें. दादल्यांचें नपुंसकत्व, असाध्य रोग, बायलेचो खूब काळ त्याग, खूब वर्सां घरांतल्यान ना जावप वा बायले-भुरग्यांक पळोवप ना अशा अपवादात्मक परिस्थितींनी बायलांनी घटस्फोट घेवपाची तजवीज पूर्विल्ल्या समाजांनी आशिल्ली.
भायल्या देशांनी मनशाचे स्वतंत्र जिणेविशीं आशिल्ल्या मताक घटस्फोटाविशींचे कायदे भारतापरस बेगीन संमत जाले. भारतांत हेविशींचो पयलो कायदो, १८६५ वर्सा Parsi Marriage and Divorce Act ह्या नांवान अस्तित्वांत आय़लो. ताच्या उपरांत किरिस्तांव लोकांखातीर १८६९ वर्सा Indian Divorce Act हो कायदो अस्तित्वांत आयलो. Dissolution of Muslim Marriage Act हो कायदो १९३९ वर्सा संमत जालो. सगळ्या राज्यांक आनी सगळ्या पांवड्यावयल्या हिंदी लोकांखातीर आनी जातींक लागू पडपी Special Marriage Act हो कायदो १९५४ वर्सा चालीक लागलो. ह्या कायद्याक लागून धर्म, जात, पंथ ह्या सारक्या गजालींचीं लग्नाचेर आसपी बंधनां वा आडमेळीं ना जालीं. तशेंच लग्न जावपी ज्प्डप्यांखातीर घटस्फोटाची तरतूद ह्या कायद्यान केली.
Hindu Marriage Act (१९५५) ह्या कायद्याच्या तेराव्या कलमांत हिंदू लोकांखातीर घटस्फोटाविशींचे नेम आस्पावतात. व्यभिचारी घोव, धर्मांतर करून हिंदू धर्म सोडप, घटस्फोटाचो अर्ज केला ते तारखेपयलीं तीन वर्सां सुमार मानसिक दुयेंस वा गुप्तरोग वा महारोग वा कसलोय संसर्गरोग आसप, संन्यास घेवप, कमीत कमी ७ वर्सां बेपत्ता जावप, घोवान दुसरें लग्न जावप, घोवाचे अनैसर्गिक वा पशुसंबंद आसप अशा कांय कारणांक लागून घटस्फोट मेळपाक शकतालो.
भारतांतल्या किरिस्तांव आनी पारशी लोकांखातीर आशिल्लो घटस्फोटाचो कायदो हिंदू धर्मीय लोकांखातीर आशिल्ल्या घटस्फोट कायद्यासारकोच आसलो. पूण मुसलमानी कायद्याप्रमाण दादलो ‘तलाक’ हें उतर तीन खेपे तोंडान म्हणून वा बरोवन दिवन बायलेक केन्नाय सोडपाक शकता. हाचेखातीर कितेंय कारण आसपाक जाय, अशें ताचेर बंधन ना. ‘इला’, ‘झिहार’, ‘लिअन’, ‘खुला’ वा ‘मुबारत’ अशे घटस्फोटाचे आनीकूय कांय प्रकार मुसलमानी कायद्यांत आस्पावतात.
मुसलमानी कायद्याचें आनीक एक खाशेलेपण म्हळ्यार घटस्फोट मेळोवपाक न्यायालयाच्या हुकुमनाम्याची तांकां गरज लागना. तशेंच घटस्फोट घेवपाचो आपलो अधिकार एक मुसलमान दादलो दुसर्या मनशाकूय दिवंक शकता. हो मुसलमानी कायदो एडन, श्रीलंका, केनिया, पाकिस्तान, सिंगापूर, तांझानिया, इराक, इराण आनी भारत ह्या देशांनी लागू पडटा. मुसलमानी कायद्याप्रमाण एके बायलेक घटस्फोट घेवप सामकें कठीण अशें आशिल्लें. पूण भारतांत १९३९ वर्सा ‘मुस्लिम घटस्फोट अधिनियम’ संमत करून मुसलमान बायलेकूय न्यायालयावरवीं घटस्फोट घेवपाची तजवीज करून दिल्या.
गोंय राज्यांत १९६१ वर्सामेरेन पोर्तुगेजांची राजवट आशिल्ली. अजून लेगीत हांगा लग्न आनी घटस्फोटाविशीं पोर्तुगेज कायदो लागू पडटा. हो घटस्फोटाचो कायदो ‘लेझ द दिवॉर्स’ (डिक्री नंबर २) हातूंत आस्पावता. ह्या कायद्याची म्हत्वाची गजाल म्हळ्यार घटस्फोट सामको अपवादात्मक परिस्थितींत घेवं येता.
हालींच्या काळांत घटस्फोटाचें प्रमाण दिसानदीस वाडत आसा. शारांतले जिणेची पध्दत, प्रतिकूल आनी अनुकूल अशे धर्मनेम, घटस्फोटाक उत्तेजन दिवपी कायदे, उद्येगीकरण, भुरगें जावप ना, हीं घटस्फोटाचीं कांय कारणां जावन आसात. कांय समाजशास्त्रज्ञांनी घटस्फोटाचीं मुखेल कारणां दिल्यांत, तीं अशीं:
१. आयज समाज शेताच्या धंद्याचेर आदारून उरूंक ना. उद्येगधंद्यांचेर चडांत चड भर दिवन समाज चड अस्थिर जाला.
२. धर्म आनी लागींच्या सोयर्याचीं लग्नांचेर आसपी बंधनां कमीकमी जायत आसात.
३. आयच्या समाजाची लग्नाविशीं बदलिल्लीं मतां. लग्न म्हळ्यार घोव-बायलेचें, वैयक्तिक सुख मेळोवपाचें साधन अशें मानून वैयक्तिक हक्कांचेर चड भर दितात आनी समाजीक कर्तव्य आनी जापसालदारकी हांची जाणविकाय दवरीनात.
घटस्फोटाक लागून उप्रासपी समस्यांक लागून बायलांक चड त्रास भोगचे पडटात. बायल जोडपी नासत जाल्यार वा अर्थीक परिस्थितीन घट नासल्यार हो प्रस्न आनीकूय गंभीर जाता. कायद्यान बायलांक पोटगी मेळपाची तजवीज केल्या. पूण हाका लागून सगळे प्रस्न सुटनात. दुसरें लग्न जावप अशक्यूच जाल्ले भशेन आशिल्ल्यान घटस्फोट जाल्ले बायलेक एकली-एकसुरी जीण सारप कठीण जाता. घटस्फोट जाल्ले बायलेकडेन पळोवपाची समाजाची नदर बदलता. बायलेक भुरगीं आसत जाल्यार चड समस्या उब्यो जातात. भुरग्यांक जावपी सावत्रपणाच्या त्रासाक लागून तांची वाड बर्या वातावरणांत जायना. हाका लागून तांच्या मनाचेर, स्वभावाचेर आनी व्यक्तिमत्वाचेर वायट परिणाम जावपाची शक्यता आसता. घटस्फोटाक लागून मानसिक प्रसनांवांगडा अर्थीक, लैंगिक आनी समाजीक प्ररिश्ठेचे प्रस्न वाडटात.
घोव-बायलांमदीं वितुश्ट येवचें न्हय आनी दोगांनीय प्रसंगाप्रमाण एकामेकांक सांबाळून घेवन संवसार कसो चलोवचो, हाचेविशीं मार्गदर्शन जावप गरजेचें आसता. अशें मार्गदर्शन करपी संस्था व्हड-व्हड शारांनी कार्यरत आसात. ह्या मार्गदर्शनाक Counseling म्हण्टात. ज्या घोव-बायलेमदीं वितुश्ट आयलां, तांचें लग्न फिस्कटनासतना वितुश्ट पयस करून एकचार हाडपाखातीर मानसशास्त्राच्या आदारान ह्यो संस्था उपाय सोदून काडटात आनी संबंदीत मनशांक मार्गदर्शन करतात.
घटस्फोट घेवन एकामेकांपसून पयस जाल्ल्या घोव-बायलेचें खास करून बायलेचें पुनर्वसन करपी संस्थाय बर्याच सुवातींनी वावर करतात. ह्यो संस्था घटस्फोट मेळिल्ले बायलेक रोजगार, निवारो मेळोवन दिवपाखातीर यत्न करतात, तशेंच पुनर्विवाह घडोवन हाडपाखातीर मदत करतात.
- ॲड. अमोल थळी
सांस्कृतिक संदर्भ: इ.स.प. काळांत धर्मशास्त्रान कांय खाशेले परिस्थितींत घटस्फोट वा पुनर्विवाह करपाक परवानगी दिल्ली, अशें
