बांदलो. त्या साधूचें नांव ग्वालिप आसलें, देखून राजान त्या किल्ल्याक ‘ग्वालियर’ अशें नांव दिलें. साधून त्या तळ्याक सूरजकुंड अशें नांव दिलें आनी सांगलें. ” जो मेरेन हांगाच्या राजाचे वंशज आपल्या नांवाच्या शेवटाक पाल हो शब्द लायतले, तो मेरेन तांची सत्ता हांगा चलतली.” ताची ही वाचा खरी जाली. ह्या वंशांतल्या ८३ व्या राजान आपल्या नांवाफुडें पाल हो शब्द लायलोना आनी देखून तोच निमाणो राजा थारलो.
इतिहास: सव्या शेंकड्यांत हांगा गुप्ताचें राज्य आशिल्लें. हो किल्लो मिहिर कुळाच्या ताब्यांत गेल्लो. त्या काळांत तयार जाल्लें सूर्य देवूळ त्या दोंगराचेर आसा. किल्ल्यांत आशिल्ल्या देवळाचेर इ.स. ८७५ आनी ८७६ वर्सांतले दोन शिलालेख आसात. ताचेवेल्यान कळटा की हो किल्लो प्रतीहार वंशांतल्या मिहिर भोज राजाच्या राज्यांत आशिल्लो. इ.स. ९७७ च्या सुमाराक कछवाहा वंशांतल्या वज्रदामन नांवाच्या राजान हो किल्लो जिखलो आनी थंय आपल्या राज्याची थापणूक केली. आपले राजवटींत ह्या राजान कला, विद्या हांकां खूब प्रोत्साहन दिलें. ग्वाल्हेराक खुबशीं देवळां आसात, तीं ह्याच काळांतलीं. १२३२ त इल्तूमिश हाणें हो किल्लो घेतलो. तेन्नासावन १३९८ मेरेन हो किल्लो मुसलमानांच्या ताब्यांत आशिल्लो. त्याच वर्सा तैमूरलंग दिल्लीचेर चाल करून गेलो आनी ताणें सुलतान महमुदाक हरयलो. हे लडायेवरवीं जाल्ल्या गोंधळाचो फायदो घेवन तोमर वंशांतलो वीरसिंहदेव हाणें ग्वाल्हेरचो किल्लो हातासून आपल्या शेकातळा हाडलो. ताचे उपरांत १४८७-१५१६ मेरेन राजा मानसिंह हो तोमर राजपूत वंशांतलो सगळ्यांत व्हड राजा थारलो. ताचे राजवटींत ताणें राज्याचें बळगें आनी वैभव उंचेल्या पांवड्यार पावयलें. उपरांत हो किल्लो इब्राहीम लोदीच्या आनी मागीर मोगलांचे सत्तेखाला गेलो. १५५९ वर्सा हो किल्लो अकबरान घेतलो. ह्या काळांत किल्ल्याचो उपेग बंदखण म्हूण जालो. फुडें १७५४ त हो किल्लो मराठ्यांनी घेतलो आनी १७१७ त महादजी शिंदे हाच्या ताब्यांत दिलो. महादजी शिंदेन ग्वाल्हेर आपलें मुखेल ठाणें केलें. उपरांत अठराव्या आनी एकुणिसाव्या शेंकड्यांत हो किल्लो आरतून पर्थून ब्रिटिशांच्या आनी शिंद्यांच्या हातांत आसलो. ह्याच काळार झांशीची राणी लक्ष्मीबाई हिका थंय मरण आयलें. १८८६ त ब्रिटिश सरकारान हो किल्लो शिंद्यांक दिलो.
१९ व्या शेंकड्याच्या उत्तरार्धांत शिंदे घराण्यांतले जे जे राजा गादयेर आयले, तितल्यांनीय ग्वाल्हेरची खूब उदरगत केली. १९३६ त लोकांक थंयचे राजसत्तेंत अधिकार मेळ्ळो. फुडें हें प्रगतीशील संस्थान आपले खोशयेन भारतीय संघांत विलीन जालें. ह्या किल्ल्याचेर ६ राजवाडे आसात. तातूंतलो मानसिंहाचो प्रासाद सगळ्यांत सुंदर आसा. तेचपरी हांगा ग्वालिया देवूळ, चतुर्भुज देवूळ, गुजरी महल, सासबहुचीं देवळां, माता देवीचें देवूळ, जैन शिल्पां, तेलीका मंदिर, आठ तळयो आनी एक मशीद हीं पळोवपासारकीं स्थळां आसात. ग्वालिया देवूळ म्हळ्यार ग्वालिप साधूंचें यादस्तीक. चतुर्भुज देवळांत विष्णुची चतुर्भुज मूर्त आसा. हें देवूळ पाशाणांत कोरांतिल्लें आसा. सासबहुच्या देवळांत सोबीत शिल्पकलेचें दर्शन घडटा. हें देवूळ कछवाहा राजा महीपालान १०९३ वर्सा बांदलें अशें एका शिलालेखाचेर बरयल्लें मेळटा. हें विष्णुचें देवूळ आसून ताच्या प्रवेशदाराक ब्रम्हा, विष्णु आनी महेश हांच्यो मूर्ती आसात. तेलीका मंदिर हें गंगोला तळ्याचे अस्तंतेक आसा. किल्ल्याचेर आशिल्ल्या वास्तूंत हें सगळ्यांत व्हड देवूळ. हें विष्णुचें देवूळ आसून ताचें शिखर द्राविड शैलीचें आसा आनी हेर देवळांची शिल्पकामां इंडो-आर्यन शैलीचीं आसात. सूर्यकुंडाचे अस्तंतेक एक शिवाचें आनी एक सूर्याचें अशीं दोन देवळां आसात. आतांच्या सूर्य देवळाच्या जाग्यार थंय पोरनें सूर्य देवूळ आशिल्लें. ताचेवेल्यानूच ताका सूर्यकुंड हें नांव पडलें, अशें शिलालेखावयल्यान कळटा.
ग्वाल्हेर शार, आग्न्याचे दक्षिणेक सुमार १०० किमी. चेर आसून मध्य रेल्वेमार्गावेलें हें मुखेल प्रवाशी थळ आसा. ग्वाल्हेरसावन राष्ट्रीय महामार्ग वता. तेचपरी हेर शारांकडेन ग्वाल्हेर विमानमार्गान जोडलां. मूळच्या ग्वाल्हेर शारापसून ६ किमी. अंतराचेर नवें शार आसा. ताका लश्कर कँप अशें म्हण्टात. लश्करापसून सुमार ५ किमी. अंतराचेर आनी मुळच्या ग्वाल्हेर शारापसून सुमार ३ किमी. अंतराचेर ग्वाल्हेरचें रेल्वे स्थानक आसा. ग्वाल्हेर हें एक उद्येगीक केंद्र. हांगा कपडे, मातयेचीं आयदनां, चामड्याच्यो वस्तू, कृत्रिम धागे आनी तांचे कपडे, पिठाच्यो, जवसाच्यो (एक तरेचें धान्य) आनी तेलाच्यो गिरण्यो, बर्फ तशेंच फस्कांचे कारखाने, फातरावेलें कोरीवकाम, हातमाग, कंवची, रस्मी कपडे आदी जायते ल्हान-व्हड उद्येग चलतात. हांगा शिवाजी विद्यापीठ आसा. तेचपरी शिक्षणाची सगळी वेवस्था आसा.
हर्षाच्या साम्राज्याचें हें व्हड संस्कृतीक केंद्र. चंदेल राज्यांतल्या आनी पंदराव्या शेंकड्यांतल्या तोमर राजवटींतलें साहित्य, संगीत, काव्य, शिल्प हांकां बरीच नामना मेळळ्या. ग्वाल्हेरालागींच तानसेनाचें यादस्तीक आसा. तानसेन हो अकबराच्या दरबारांतलो नामनेचो गायक आसलो. ग्वाल्हेरचे किर्तींत ताच्या गायनान बरीच भर घाल्या.
- कों. वि. सं. मं.
घ:
देवनागरी वर्णमाळेंतलें ‘क’ वर्गातलें चवथें व्यंजन. कंठ हें हाचे अच्चारणस्थान. ‘घ’ वर्ण मुखेल पांच अवस्थांतल्यान गेला.
पयली अवस्था अशोकाच्या गिरनार हांगाच्या इ.स.प. तिसर्याा शेंकड्यांतल्या लेखांत मेळटा. दुसरी अवस्था इ.स. दुसर्या शेंकड्यांतल्या क्षत्रप राजा रुद्रदामन हाच्या गिरनार हांगाच्या लेखांत, तिसरी इ.स. ८३७ प्रतीहार बाडलच्या जोधपूर हांगाच्या लेखांत, चवथी इ.स. अकराव्या शेंकड्यांत परमार राजा उदयादित्य हाच्या उदेपूर हांगाच्या लेखांत आनी पांचवी त्याच शेंकड्यांतल्या उज्जयिनीच्या शिलालेंखांत दिश्टी पडटा. दुसरे अवस्थेंतलें ‘घ’, मोडी ‘प’ भशेन दिसता. ह्या ‘घ’ क निमाणे अवस्थेंत पावपाक उजवेवटेन दाव्यान थोडें वाटकुळें घुंवचें पडलें आनी ह्या काळांत ताका कानो फुटत गेलो, अशें अनुमान काडलां. आयचो ‘घ’ इ.स. १२०८ च्या परमार राजा धारावर्ष हाचे मुस्तींतल्या ओडिया लेखांत स्पश्ट वळखुपाक येता.
कामधेनुतंत्रांत हाचें स्वरुप अशें सांगलां:
‘घकारं चञ्चलापाड्गि चनुष्कोणात्मकं सदा ।
पञ्चदेवमयं वर्णमरुणादित्यसन्निभम् ॥’
अर्थ – हे चंचलनयने, घकार हो चतुश्कोणात्मक आसून पंचदेवमय आसा. अरुण आनी आदित्य हांचेभशेन हाची कांती आसा.
हाचें ध्यान स्त्रीरुपांत अशें सांगलां:
मालतीपुष्पवर्णाभां षड्भुजां रक्तलोचनाम् ।
शुक्लाम्बरपरीधानां शुक्लमाल्यविभूषिताम् ।
सदा स्मेरमुखीं रम्यां लोचनत्रयराजिताम् ।
एवं ध्यात्वा घकारं तु तन्मन्त्रं दशधा जपेत् ॥
अर्थ – मालतीच्या फुलावरी वर्ण आशिल्ल्या, षड्भुज, रक्तलोचन, धवें लुगट न्हेशिल्ल्या, धव्या फुलांची माळ गळ्यांत घाल्ल्या, सदांच हांसतमुख, सुंदर, तीन दोळ्यांनी तेजीश्ट अशा घकाराचें ध्यान करून ताचो मंत्र धा खेपे जपचो.
- कों. वि. सं. मं.
घटस्फोट:
घोव आनी बायल हांचेमदीं निर्माण जाल्ले वैवाहिक संबंद
