युरोपाचे मूळ भुंयेसावन दर्याक लागून हो देश कुशीक उरिल्ल्यान रोमन संस्कृताय, किरिस्तांव धर्म आनी युरोपीय प्रबोधन हांगा उसरां पावलें. पयलीं थतरविथर जाल्ले हांगाचे लोक खर्याू अर्थान ट्यूडर राजवटीच्या काळांत बरेभशेन थिरावले. अठराव्या शेंकड्यांत विज्ञानाचे उदरगतींतल्यान हो देश एका वेगळ्याच पांवड्यार पावलो. १८७१ ते १९३१ मेरेन युरोपांतल्या राजकी आनी धर्मीक घडणुकांक लागून रशियन, पोलिश, जर्मन, हंगेरियन अशे बरेच लोक हांगा आयले. ताचेपयलीं कांय शेंकडे हांगासावन अमेरिकेच्या नव्या खंडांत बर्यानच लोकांनी आलाशिरो घेतिल्लो. दुसर्याे म्हाझुजाकाळार नाझींच्या दुश्टपणाक लागून हांगा चडांत चड लोक आलाशिर्या्क पावले. तेभायर संवसारभर ब्रिटनाच्यो वसाहती आशिल्ल्यान बर्यापच हेर देशांचे लोकूय ब्रिटनांत पावले. हांगाच्या समाजांत विंगडविंगड लोकांचे पंगड भरसल्ले दिसतात.
हांगाचो मुखेल धर्म म्हळ्यार प्रोटेस्टंट किरिस्तांव. एकुणिसाव्या शेंकड्यामेरेन कॅथलिक आनी ज्यु धर्मांच्या लोकांक कांय प्रमाणांत वायट वागणूक मेळटाली. धर्म मानीनाशिल्ल्या लोकांचेंय प्रमाण हांगा बरेंच आसा. धर्माप्रमाण हांगा ५७.७% अँग्लिकन, १३.०% कॅथलिक, ७.०% प्रॅस्बिटेरीयन, ४.३% मॅथडीस्ट, १.४% वॅप्टीस्ट, धर्म मानीनाशिल्ले ८०.२%, मुसलमान १.३%, ज्यु ०.५%, शीख ०.४% आनी हेर १.०%.
हांगाची शिल्पकला रोमन पध्दतीची. वास्तुकला आनी मूर्तिकला हांच्या मळार ब्रिटनान बरेच फिशाल कलाकार संवसाराक दिल्याक. जेकब एप्स्टायन आनी हेन्री मुर हे आर्विल्ल्या काळांतले म्हान मूर्तिकार जावन आसात. पयलीं इगर्जीच्या आलाशिर्यााचेर आनी उर्बेचेर वाडिल्ली चित्रकला उपरांत नव्या विचारांचें प्रतिनिधीत्व करूंक लागली. हांगा संवसारांतलीं बर्यां्तलीं बरीं वस्तुसंग्रहालयां आनी कला दालनां आसात. ब्रिटीश लोकांची कलेची आवड हांगाच्या संग्रहावयल्यान दिसून येता खेळांमळांचेरुय ब्रिटनान संवसारांत नामना जोडल्या. क्रिकेटच्या खेळाचो जल्म हांगा जालो. हो हांगाचो राष्ट्रीय खेळ. खेळांचें मळ नाशिल्लो गांव हांगा चुकून सांपडटा. फुटबॉला वा सॉकर आनी रग्बी हेय खेळ बरेच लोकप्रिय आसात.
संगीत आनी नृत्याच्या मळारूय हांगा बरीच उदरगत जाल्या. रॉयल फॅस्टिव्हल हॉल, रॉयल आल्बर्ट हॉल, विग्मोर हॉल हे संगीताखातीर ओंपिल्ले हॉल हांगा आसात. रॉयल ऑपेरा हावस, कव्हेंट गार्डन, सॅडलर्स वेल्स नाटकाघर हे नृत्याखातीर नामनेचे आसात. चित्रपट आनी रंगमाची ह्या मळांचेर ब्रिटनान नांव घेवपासारको वावर केला.
एका तेंपार ब्रिटनान संवसारभर आपली सत्ता पातळायल्ली, ताका लागून सगळ्या वाठारांतले कलाप्रकार, खेळ हांगा पावले.
शिक्षण: ब्रिटनांत साक्षरतेचें प्रमाण १००% आसा. ५ ते ६ वर्सांमेरेन शिक्षण सक्तीचें आसा. चडश्यो शिक्षणसंस्था खाजगी आसात. शिक्षणाच्या मळार हांगा बरीच उदरगत जाल्या आनी ताची परंपराय बरीच पोरनी आसा. मध्ययुगांत हांगा इगर्जीवरवीं शिक्षणाचो वावर जातालो. ह्या काळांत हांगा ऑक्सफर्ड आनी केंब्रिज हीं संवसारभर नामना मेळयिल्लीं विश्वविद्यालयां अस्तित्वांत आयलीं. शिक्षणाच्या मळार हांगा विद्यार्थ्यांच्यो पुरायपणान बौध्दिक स्वतंत्रताय आसा. शिक्षणसंस्था विद्यार्थ्याच्यो गरजो मतींत दवरून आपापले अभ्यासक्रम थारायता. संवसारांतल्या बर्यारच देशांतले विद्यार्थी शिक्षणाखातीर ह्या देशांत येतात, विंगडविंगड मळांवयलें सगळ्या पांवड्यावयलें शिक्षण दिवपाची वेवस्था हांगा बेसबरी आसा, शिक्षणाच्या मळार ग्रेट ब्रिटन संवसारांतल्या बर्यासच देशांखातीर आदर्श देश थारला. हांगाची शिक्षणपध्दत बर्यातच देशांनी आपणायल्या.
भाशा आनी साहित्य: ह्या देशाची भाशा इंग्लीश. ती संवसारांतली एक गिरेस्त भाशा. हेर भाशेंतलीं उतरां आपणावपाची हे भाशेक बरीच तांक आसा. संवसारभर पाविल्ल्या इंग्लीश लोकांनी सगळेकडलीं उतरां शिकून तीं आपले भाशेंत मेळयलीं. आयज संवसारभर इंग्लीश भाशा पातळळ्य़ा आनी तिका आंतरराष्ट्रीय भाशा म्हूण मान्यताय आसा. सतराव्या शेंकड्यांत शेक्सपीयरच्या काळांत हे भाशेंत निर्माण जाल्लें साहित्य उदरगतीचे तेंगशेर पाविल्लें. इंग्लीश साहित्यान संवसारभर नामना मेळयल्या.
म्हत्वाचीं थळां: लंडन हें राजधानीचें शार संवसारांतल्या सगळ्यांत व्हड आनी फुडारिल्ल्या शारांमदलें एक आसा. हांगा राजवाडे, सरकारी कार्यालयां आनी पळोवपासारक्यो पोरन्यो वास्तू आसात. ऑक्सफर्ड आनी केंब्रिज हीं शारां विश्वविद्यालयांखातीर, हॅरो आनी ईटन हीं शारां विद्यालयांखातीर (पब्लीक स्कुल्स), विंबल्डन शार टेनिस सर्तींखातीर जाल्यार मेरिलिबॉन शार क्रिकेट खेळाखातीर नामनेक पावलां. बर्मिंगहॅम, लीड्स, शेफील्ड, स्टोक, डर्बी, कॉव्हेंट्री, मँचेस्टर, स्वान्सी आनी कार्डिफ, ग्लासगो आणी डंडी हीं म्हत्वाचीं उद्येगीक केंद्रां आसात. स्कॉटलंडांतलें एडिंबरो हें शिक्षणीक आनी संस्कृतीक केंद्र आसा. ग्लासगो व्हडीं बांदपाचे नदरेंतल्यान खूब नामनेचें. देशभर पर्यटकांक ओडून हाडपासारके सैमीक सोबीतकायेचे वाठार सगळेकडेन आसात.
- कों. वि. सं. मं.
ग्लेसर, डॉनल्ड:
(जल्म: २१ सप्टेंबर १९२६, क्लीव्हलँड - ओहाइओ).
अमेरिकन भौतिकीविज्ञ. शिकप केस इंस्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी आनी कॅलिफोर्निया इंस्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी हांगा जालें. १९५० त, ताणें पीएच्. डी. पदवी मेळयली. सुर्वेक तो मिशिगन विद्यापीठांत भौतिकीचो प्राध्यापक आशिल्लो (१९४९-५९) आनी उपरांत १९५९ सावन कॅलिफोर्निया विद्यापीठांत प्राध्यापक आसा. १९६१ त ताणें डेन्मार्क हांगाच्या कोपॅनहेगन विद्यापीठांत सूक्ष्मजीवविज्ञानाविशीं अभ्यास करपाक सुरवात केली आनी उपरांत कॅलिफोर्निया विद्यापीठांत रेणवीय जीवविज्ञानांत भौतिकीच्या पध्दतींचो वापर करपाविशीं संशोधन केलें.
मूलकणांचें (Subatomic particles) अस्तित्व वळखुपाखातीर ‘बोमाड्यांची कोठी’ (Bubble Chamber) ह्या उपकरणाचो ताणें १९५२ त सोद लायलो. ताच्या ह्या म्हत्वाच्या सोदाखातीर १९६० त भौतिकशास्त्राखातीर आशिल्लो नोबेल पुरस्कार ताका फाव जालो. ह्या उपकरणावरवीं उच्च ऊर्जा अणुकेंद्रिय विक्रियांविशींची म्हायती मेळपाक आनी नव्या मूलकणांचो सोद लागपाक खूब लागपाक खूब मदत जाली. ताच्या ह्या सोदाखातीर ताका हेन्री रसेल पुरस्कार (१९५५) बॉईज तस्त्रीप (१९५८) आनी हेर भोवमान फाव जाले. १९६२ त, नॅशनल ॲकॅडेमी ऑफ सायन्सेसच्या वांगडी पदाचेर ताची वेंचणूक जाली.
- कों. वि. सं. मं.
ग्वाल्हेर:
मध्यप्रदेश राज्यांतल्या ग्वाल्हेर जिल्ह्याचें मुखेल शार. आदल्या ग्वाल्हेर संस्थानाची ही राजधानी आसली. हांगा सुमार ३०० फूट उंचायेचो एक दोंगर आसा. ह्या दोंगराचेर एक नामनेचो पूर्विल्लो असो किल्लो आसा. हो किल्लो कोणें बांदलो, तें निश्चितपणान सांगूक येना. पूण साहित्यांत आनी शिलालेखांत गोपगिरी, गोपाद्री, गोपाचल आदी नांवानी ह्या किल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. गोपाल उतरावयल्यान ग्वाल हें उतर आयलां आनी ताचेवेल्यानूच ह्या शाराक गवालियर (ग्वाल्हेर) हें नांव मेळ्ळां, अशें म्हण्टात. हो किल्लो वा हें नगर कोणें निर्माण केलें, हाचो जरी उल्लेख नासलो तरी तेविशीं अशी दंतकथा आसा:
ह्या दोंगरा म्हर्यां त कुत्तलपूर नांवाचें एक नगर आशिल्लें. थंयचो राजा सुरजसेन हाका कुश्टरोग जाल्लो. राजा एकदां दोंगराचेर शिकारेक गेल्लो आसतना ताका तान लागली. थंय एक साधू आशिल्लो, ताणें ताका एक तळें दाखयलें. त्या तळ्याचें उदक पितकच राजाचो कुश्टरोग बरो जालो. राजाक त्या साधूची कितेंयतरी सेवा करची अशें दिसलें. देखून ताणें साधूक ते विशीं विचारलें. तेन्ना साधून ताका तें तळें व्हड करूंक सांगलें. राजान तें तळें व्हड केलेंच, तेभायर थंय एक किल्लो
