तिका ‘बंटीण’ म्हण्टात.
घाडपण करपी घाडयाक सादारणपणान शेंडयेच्यो लांब जटा आसतात. तो आंगांत भार येतकच ‘हूं हूं’ करून खुबता.
नेपाळांत असोच जटो आशिल्लो मनीस घाडयाचें काम करता. घाडपण करता आसतना तो बसना, उबोच रावता. ताचेर भार येतकच ताच्या हातांत तांदूळ दितात. ते तांदूळ तो हातारूच फिरयता आनी चिमटेन थोडे-थोडे जमनीर दवरून भुतांखेतांची नडझड सांगता. ह्या मनशाक थंय ‘धामी’ अशें म्हण्टात.
घाडपण सगळेच कडेन कुलपरंपरांगत आसना. मांत्रिकाक जसो उपदेश दिवपी मांत्रिक गुरु आसता, तसो घाडयाक आसना. खंयच्याय तरी देवाची भाक मेळिल्लो मनीस हें काम करता. भाकेची दैवतां देव, देंवचार, ग्रामदेवता वा कुलदेवता अशीं आसूंक शकतात.
सद्याच्या घाडयाक शेंडी वा जटा नासता. तेचपरी तांचे थारायिल्ले नेमूय आसनात. घाडी जितलो निर्व्यसनी आनी आचरणान पवित्र आसत, तितलो ताच्या घाडपणाचो बरो गूण मेळटा.
घाडयाचें आशे घुंवडावपाचें शास्त्रूय वेगवेगळें आसता. पूण त्या शास्त्राविशींचो गूट घाडी फोडीनात. आंगांत आयिल्ली भाशेची देवता जी कितें प्रेरणा दिता, ताचेर आपलें सांगणें आदारून आसता अशें घाडी सांगता.
संकश्टाच्या वेळार घाडयाक लोक आपल्या घरांत आपयतात. घाडी जमनीर बसता आनी आपले फुडले म्हुणयेर आशे दवरून ग्रामदेवता, कुळदेवता आनी भाकेचे देवतेक उलो मारता. उलो मारतां मारतां ताचे कुडींत भार येता. तो खुदूंक लागता. खुदता खुदतांच तो नडी-झडीविशीं सांगता आनी ताचेर धर्मीक उपाय सांगता. मुखेल संकश्टावांगडाच हेर संकश्टां म्हळ्यार भलायकी, शिकप, कोर्ट कचेरी, धंदो वेवसाय हातूंतल्या आडमेळ्यांचें निवारण करपाविशींय लोक ताका विचारतात आनी तो उपाय सुचयता.
- वासुदेव वझे
घाणयारी:
(मराठी – घाणेरी, टणटणी; गुजराती – घाणी दालिया, इंद्रधनु; कन्नड – हेसिके; संस्कृत – टणतकारी; इंग्लीश – लँटाना; लॅटीन – लँटाना कॅमरा; कूळ - व्हर्बिनेसी).
हें कांटयारें झोंप मूळचें अमेरिकेंतल्या उश्ण प्रदेशांतलें आसून १८२४ वर्सा तें श्रीलंकेंत पावलें. भारतांत हें झोंप सुर्वेक सोबायेखातीर हाडिल्लें, पूण सद्या तें अस्तंत महाराष्ट्र, कर्नाटक आनी गोंय ह्या राज्यांत जायतेकडेन आनी उश्ण कटिबंधांत दिश्टी पडटा.
हें झोंप कशायकशें आनी रोखडें वाडटा. तेचपरी हें झोंप ना करप शक्य जायना. फुलां येवचे पयलीं ताळयो कातरून उडय्ल्यार वाड खुंटता. खांदयो चवकोनी, खडबडीत आसून तांचेर कांटे आसतात. पानां सादीं, एकामेकां सामखार आनी खरवती भशेन खरखरीत आसतात. फुलांचो घोंस ताटलेभशेन आसता. फुलां ल्हान, हळडुवीं, नारिंगी आनी धव्या रंगाचीं आसतात. संवर्त (calyx) ल्हान, नळये आकाराचो, पातळ आनी केंसाळ आसता. पुष्पमुकूट नळयेभशेन, ४ ते ५ खंड आशिल्लो आनी पातळिल्लो आसता. केसरदलां ४ आसतात. फळांत बियो आसतात आनी ह्या फळाचे दोन एकबिजी भाग जातात. कृत्रिम कलमां तयार करूंक वा सोबितकाय हाडूंक वंयेखातीर हें झोंप रोयतात. हातूंत जांबळ्या फुलांची एक रानवटी जात आसा (लँटाना इंडिका). हेंवूय झोंप पोरसांनी लायतात.
घाणयारेचो काडो संधिवात (आर मारप), हिंवताप (पयरो जोर) आदी दुयेंसांचेर दितात. हें झोंप जंतूंचो नाश करपी, जोवाक तरतरी हाडपी आसा.
- कों. वि. सं. मं.
घाना:
अस्तंत आफ्रिकेंतलें एक प्रजासत्ताक राष्ट्र. क्षेत्रफळ: २,३८,५३९ चौ. किमी. लोकसंख्या: १,३१,४४,००० (१९८६). गिनीच्या आखातांतलो हो एक देश. अक्षवृत्तीय विस्तार ४ ० ४५’ उत्तर ते ११० १०’ उत्तर रेखावृत्तीय विस्तार ३० १५’ अस्तंत ते १० १२’ उदेंत. ताचे उदेंतेवटेन टोगो प्रजासत्ताक, उत्तरेक अपर व्होल्टा, अस्तंतेक आयव्हरी कोस्ट आनी दक्षिणेक ॲटलांटिक म्हासागरांतले गिनीचे आखात आसा. ह्या देशाक ५३७ किमी. लांबायेची दर्यादेग लाबल्या. ॲक्रा ही ह्या देशाची राजधानी जावन आसा.
भूंयवर्णन: हांगाचो चडसो वाठार म्हळ्यार व्होल्टा न्हंयचे सपाट, सकयल अशें देगण. आग्नेयेवटेन ॲक्राचे उत्तरेसावन टोगाचे शिमेमेरेन अक्वापीम-टोगो दोंगुल्ल्यांची सरासरी ४५० मी. उंचायेची वळ आसा. तातूंतल्यो माउंट जेबोबो ८७६ मी. आनी माउंट अफाज्जातो ८८९ मी. उंचायेच्यो दोंगुल्ल्यो घानांत सगळ्यांत ऊंच आसात. ईशान्य वाठारांत गाबांगा पठारां आसात. घानाची मुखेल न्हंय धवी होल्टा ही उत्तरेवटेनच्यान अपर व्होल्टांतल्यान घानांत येता. तिका तांबडी व्होल्टा आनी देशाच्या मदल्यान अस्तंत शिमेवयल्यान व्हांवता आयिल्ली काळी व्होलटा मेळटा. थंयसावन दक्षिणेक अमेडिका (आकूसे) मेरेन लेक व्होल्टा हें ८,४८२ चौ. किमी. क्षेत्रफळाचें आनी सुमार ४०० किमी. लांबायचें तळें आसा. क्वाहू पठारासावन दर्यामेरेन प्रा (२५७ किमी.), आंग्कोब्रा (२०९ किमी.) आनी टानो (३८६ किमी.) ह्यो न्हंयो व्हांवतात. हेर न्हंयो ल्हान आसात आनी त्यो दर्यामेरेन पावनात.
हवामान: घानातलें हवामान सादारणपणान उश्ण आसा. उत्तरेवटेन तें चड खर आनी सुकें आसता. इशान्येवटेनच्यान सहारावयल्यान येवपी उश्ण, सुकें वारें धुल्ल हाडटा आनी नैर्ऋत्येवटेनच्यान येवपी ओलसाणीचें वारें शीतळ आसता. उत्तर वाठारांनी नेटाचीं वादळां जातात. नैर्ऋत्येवटेनच्यान येवपी वारें पावस हाडटात. ईशान्येवटेनचे हवेचे लोट सुके आसतात. वर्सुकी सरासरी तापमान २६० ते २९० से. आसता. सादारणपणान पावसाळ्याच्या पयलीं फेब्रुवारी, मार्चांत हवेंत उश्णताय वाडटा आनी जानेवारी वा ऑगस्टांत ती उणी जाता.
क्वाहू पठाराचे उत्तरेवटेनच्य वाठारांत एप्रिल ते ऑक्टोबर हे पावसाळ्याचे दीस आसतात आनी ऑगस्ट, सप्टेंबर ह्या म्हयन्यांनी सगळ्यांत चड पावस पडटा. नोव्हेंबर ते मार्च मेरेनचो काळ उश्ण आनी सुको आसता. दक्षिणेवटेनच्या वाठारांनी पावसाळो दोनदां येता आनी मे, जून आनी ऑक्टोबर हे चड पावसाचे म्हयने आसतात. डिसेंबर ते फेब्रुवारी आनी पर्थून ऑगस्ट हे सुके आसतात. दर्यादेगांचेर अस्तंतेवटेन २१५ सेंमी. ते उदेंतेवटेन ११२ सेंमी. पावस पडटा.
वनस्पत आनी मोनजात: दक्षिणेवटेन विषुववृत्तीय रानां जाल्यार उत्तरेवटेन सॅव्हाना तणांचे वाठार आसात. हांगाचीं मुळचीं रानां शेतवडीच्या वापराखातीर कांय प्रमाणांत कापल्यांत. बर्याच रानांनी कोकोचे मळे आसात. रानांनी आफ्रिकन मॉहॉगनी, युटाइल, वाया, सावर हीं झाडां उंचमेरेन वाडिल्लीं सांपडटात. तांचेर विंगडविंगड तरांच्यो वाली आनी बेनल्ली दिसतात. चिखलाच्या वाठारांनी रफिया तण आनी कोंडे आसात. रानां आनी तणांचो वाठार हांचे शिमेचेर आशिल्लीं ताडाचीं झाडां ह्या देशाचें खाशेलेंपण समजतात.
दाट रानांनी ल्हान हत्ती, पाणघोडे, मानगीं हांचेवांगडा उण्या रानांच्या वाठारांनी आनी तणांच्या वाठारांनी रेडे, मेरवां, तरांतरांचीं माकडां, तरस, बिबटे वाग हेभायर म्हायंडोळ, पारो, मांबा असले सोरोप बर्याच प्रमाणांत दिसून येतात. किर, किरकिरे, पाखे, गिदां, बकीं, चिमणी हीं सुकणीं हांगा आसात. तरांतरांची कीडमूंयो हांगा सांपडटा. जळारां आनी त्से त्से नांवाचे मूस भरपूर आसात. झळारांक लागून व्हड प्रमाणांत मलेरिया जाता, जाल्यार त्से त्से मुसांक लागून जनावरां मरतात आनी मनशांक न्हीदनाश व्याधी जाता.
इतिहास: सुमार सोळाव्या शेंकड्यामेरेन सहाराचे दक्षिणेवटेनची सुदानी राज्यां दक्षिणेवटेन राज्यविस्तार करपाचे यत्न करतालीं. ह्या यत्नांक लागून तांकां भांगर, फळां, गुलाम ह्या गजालींचो उत्तर
