कोंकणी विश्वकोश : १ हे उप्रांतची कथा एके दंतकथेच्या रुपान चलताः हरेिपाळदेवाचे प्रेत मसंडेंत व्हरतकच एक विस्मित घडलें. चांगदेव राऊळ हाच्या आत्म्यान हरिपाळदेवाचे कुडींत प्रवेश घेतलो, हरिपाळदेव जितो जावन उठून बसलो. आपलो भुरगो जितो जालो, हे गजालीचो विशाळदेवाक खूब आनंद जालो. हरिपाळदेवाक जडिल्लें जुगाराचे व्यसन काय सुटलें ना, पूण ताणे आपले कुडींत ईश्वराचे देहधर्म आनी जीवधर्म आस्पावन घेतले आनी तो आपली संवसार सदांवरी मुखार चलोवपाक लागलो. एक फावट जुगार खेळतासतना हरिपाळदेवाक, खेळ हारिल्ल्यान खूब लुकसाण जालें. तें लुकसाण फेडपाखातीर तांणें बायलेकडेन भांगर-शिंगर मागलें, पूण बायलेन भांगरा वस्ती दिवपाक न्हयकार दितकच निमाणे खच्या सुखाचो सोद घेवपाखातीर घराचो त्याग करपाचो निर्णय ताणे घेतली. तो महाराष्ट्रांतल्या ऋध्दिपूर (ता. मोशी, जि. अमरावती) हांगा गेलो. थंय ताका गोविंद प्रभू हो संतपुरुस मेळ्ळो. ताणे ताका आपली हरिपाळदेवान ते वयलेवयर जिखून खालें आनी गोविंद प्रभूकडल्यान शिष्यत्व आपणायलें. त्याच वेळार गोविंद प्रभून हरिपाळदेवाचे नांव 'चक्रधर' अशें दवरलें. चक्रधरान ते उपरांत सालबडींच्या दोंगरार खर तप करून गिन्यान जोडलें. तातूंतल्यान ताका सत्य, अहिंसा आनी समता ह्या तीन तत्त्वांचेर आदारिल्ले मनीस जातीचे कल्याण दिश्टी पडलें. ह्या तीन तत्त्वांची प्रसार करपाखातीर आपली जल्म सार्थकाक लावपाचे ताणे थारायलें. नांवाच्या साधूकडल्यान ताणें ‘वयस्तंभनी' म्हळ्यार सदांकाळ जुवान उरपाची विंद्या मेळयली. एक फावट आंध्र प्रदेशांत तुंगभद्रा न्हंयचेर उदक पिवंक गेल्लेकडेन तो आनी घोडयाच्या विंगड विंगड़ जातीचे वर्णन ताणें तांचेमुखार केलें. ताचे विद्वत्तेचेर प्रसन्न जावन एका वेपाच्यान आपली चली हंसाबा हिचे लग्न ताचेवांगडा करून दिलें. पूण ताचो होय संवसार चड दीस तिगली ना. चक्रधराचो एक शिष्य रामदरगा, हाची चलो उमादेवी हेिचेकडेन तो चक्रधराक मराठी, गुजराती, संस्कृत ह्यो तीन भासो बरेतरेन येताल्यो. संस्कृत भाशेचेर आशिल्ल्या ताच्या प्रभुत्वाक लागून ताचे मराठीक एक आगळीच सोबीतकाय मेळिल्ली. ताणे स्वता कसलोच ग्रंथ बरयलो ना. पूण ताच्या शिष्यांनी तागेल्या उपदेशाचे गांठवल करून ‘सूत्रपाठ आनी 'दृष्टान्तपाठ हे ग्रंथ रचल्यात. चक्रधराचो एक शिष्य महाईभटान चक्रधराच्या लीळाचरीत्राची पोथी तयार केल्या. चक्रधराच्या मठांत कडक शिस्त आसताली. पूण हेर गजालीविशीं ताचे मन मोगाळ आसलें. मनीसूचन्हय तर मुयेसारक्या.ल्हान जिवाक लेगीत त्रास दिवं नाकात, अशें तो सांगतालो. ल्हान भुरगीं ताका खूब आहूती वस्ती, नएकता, वास्तव ३ सयुग साचा आपात चक्रधराची दिसपट्टी वावर अशेतरेन आसतालोः सकाळचीं सगळीं कामां आटपीतकच तो शिष्यांक निरूपण करतालो. कांय फावट निरूपण करचें सोडून चिंतनय करतालो. चक्रधर दिसपट्टो न्हायनासलो. तो दर ही ताची शिष्या दर दिसा ताची पूजा करताली. मागीर भक्तां वांगडा तो चक्रधर भोंवपाकं वताली. भौवन परतो येतकच ताची परती पूजा जाताली. हे पुजेउपरांत जेवण घेवन तो विसव घेतालो. विसव घेवन जातकच सगळ्या भक्तां मुखार ताची पथून निरूपणाची कार्यावळ जाताली. मंगळार्ती ह्यो कार्यावळी जाताल्यो. रातचे जेवण जातकच बाइसा आनी चक्रधराचो शिष्यांची पंगड खूब व्हड आसलो. तातूंत भांडाराची मेहेकर गांवची बोणाबाई, पैठणची नागुबाई वा बाईसा, म्हाईभट आनी चक्रदेवाच्या तत्त्वगिन्यानाचो प्रसार करपी नागदेवाचार्य हे मुखेल शिष्य अासले. चक्रधराच्या जिवितांतलें सगळ्यांत व्हड कार्य म्हळ्यार 'महानुभाव पंथाची' थापणूक. हो पंथ ऊंच-उणाक, वर्णभेद मानी नासलो. फुडें पैठणाक चक्रधरान संन्यास घेतलो आनी जीवोध्दाराच्या कार्याक आरंभ योग्य तें गिन्यान दिलें, मोग दिलो. जे मोग वा गिन्यान घेवपाक फाव बरे चलणुकेची देख दिवन देवाचे सेवेक लायले. शंकराचार्यान ब्रह्म ही एकच वस्त, नित्य मानल्या तर चक्रधर जीव, देवता, प्रपंच, परमेश्वर ह्यो चार वस्ती नित्य मानतालो. ह्या चार वस्तीचे मनशाक पुराय गिन्यान मेळोवन दिवपाखातीर परमेश्वर मनशाच्या रुपान जल्म घेता, अशें ताचे म्हणणे आसलें. ईश्वर वा देवान खंयच्याय रुपान जल्म घेतली तरी तो मायेन पुराय शरीरांत वा कुडींत भरून आसता. म्हूण ताका 'मायापूर म्हण्टात. चक्रधर माया ही स्वतंत्र आनी सगळ्यांत जीव वा देवता हांचे उपासनेक लागून फळ मेळ्ळ्यारय मोक्ष मेळना, तर दत्तात्रय, कृष्ण- चक्रपाणी, गोविंदप्रभू आनी स्वता आपूण ह्या ईश्वराअवतार आशिल्ल्या ‘पंचकृष्णा'चे भक्तीनच तो मेळटा, अशें ताणे मांगा घरचे अन्न उश्टावन आपूण उलयतां तसो चलता हें दाखोवन दिल्लें. बायलांची उध्दार करपाक जाय, शुद्राक गिन्यान मेळोवपाचो पुराय अधिकार आसा, अशें ताचे मत आसले. हेच खातीर ताचेवांगडा ब्राह्मण-क्षत्रियांवांगडा शूद्र लेगीत येताले. चक्रधरान संस्कृत भाशेक कुशीक उडोवन मराठीक व्हडपण दिलें, &০২ आनी ब्रह्मसानू हॉणी ताका आपल्या शिष्यांच्या आदारान वीख घालें, पूण चक्रधराचेर ताचो कांयच परिणाम जालो ना. रामदेवराय यादवाचो प्रधान हेमाद्री पंडित चक्रधराचेर राग धरून आसतालों. एक फावट चक्रधरचेर व्यभिचाराचो फटीची आरोप दवरून ताणे ताका हाडलो. रामदेवरयान चक्रधराक मरणाची ख्यास्त फर्मायली आनी हेमाद्रीन चांडाळावरी ती ख्यास्त रोखडीच दिवन उडयली. अशे तरेन चक्रधराक मरण आयलें. चक्रधराक मरणाची ख्यास्त दिवन जातकच चक्रधर परतो जितो जालो आनी आयजूय तो हिमालयांत आसता, अशें ताचे शिष्य वा समर्थक मानततं. यात्रा सगळी पेिरायभर चलता आसतना तो एकाद्रयाच्या घरांत केन्नाच आलाशिरो चेतलो. - कॉ. वि. सं. मं.
