कॉकर्णी विश्वकोश : १ देवता मानतात. चक्राक मध्यभागाक एक आनी कुशीक धा अशे इकरा आनी सुपारी ह्यो वस्तू दवरतात. पूजेच्या दिसा घरच्या मुखेल दादल्यान आनीताचे बायलेन उपास करपाचो आसता. त्या दिसा जेवण सवळे-ऑवळे पाळून करतात. उश्टें, महण्टात. त्या दिसा भाताक मोतो अानी सोणयाळ्या चण्याक दाखो एकठांय करून एका आयदनांत दवरतात. ते उपरांत दादलो आपले शेंडयेन आनी बायलो आपले विणयेन चक्रावेले तांदूळ पुंजायतात. ते करून नाल्ल फोडटात. दुस-या दिसा आयदनांत पुंजावन दवरिल्ल्यो झगडीं, झुजां, मतभेद सोंपोवपाखातीर सगळ्यांनी एकठॉय येवन आयजूय दिश्टी पडटात. सांची हांगा बौध्द काळांतल्या स्तूपाच्या कठडयांत एक चक्रस्तंभ कोरांतिल्लो आसा. थंय एक दादलो आनी अमरावती आनी मथूरा हांगाच्या शिल्पांत जायत्या जाग्यांर, चक्रध्वज दिश्टी पडटात. बुध्दा उपरांतच्या काळांत चक्रपूजेक व्हड म्हत्व आयलें, हें दाखोवपी ती कुरू जावन आसा. कंकालीटीला हांगाच्या जैन स्तूपांत शिल्पांत जायतेकडेन चक्र स्तंभचक्रपट्ट आनी चक्ररुप आयागपट्ट अशे चक्रांकित कलाप्रकार दिश्टी पडटात. - कॉ. वि. सं. मं. चक्रवर्तीः पुराय विश्वचक्राचेर म्हळ्यार जगाचेर शेक गाजोवपी अमर ह्या ग्रंथांत सार्वभौम चक्रवतींच्यो दोन व्याख्या मेळटातः अर्थ- कमळाच्या आकाराचे शुभचिन्ह (चक्र) जाच्या हातार आसा असी दादलो. ‘चक्रं पृथ्वीचक्रं तेन वर्तते इति' अर्थ- चक्र म्हळ्यारपुराय पृथ्वीचक्रांत रावपी वा तें चलोवपी दादलो. वयल्या दोनूय गुणांनी भरिल्ल्या दादल्यांक चक्रवर्ती म्हण्टात. जैन वाङ्मयांत चक्रवर्तीची व्याख्या अशी आसाः जाचे शील तीच चक्रवतीं. चक्र म्हळयार विश्वचक्र आनी वर्ती म्हळयार तें चलोवपी सूर्यगोल अर्थ फिरप आनी 'वर्तय' हाचो फिरोवप असो जावन आसा. महाकाव्यांत वतींची अर्थ चलयणारो असो जाता. चक्रवतीं ह्या उतराची सगळ्यांत पयलो उल्लेख मैत्रायणी भरत सारक्या व्हड राजांक चक्रवतीं म्हळ्यात. रामायणांत 'चक्रवर्ती' हें too 3 चक्रवर्ती-चक्रव्यूह ह्या राजांक चक्रवर्ती म्हणिल्ले उल्लेख मेळटात. पुराणांत मांधाताविशीं फुडलेतरेन उल्लेख येता. यावत्सूर्य उदयति यावच्च प्रतितिष्ठति । सर्व तद्यौवनाश्वस्य मान्धातुःक्षेत्रमुच्यते । अथै- जितल्या भागांचेर सूर्याचो उदय जाता आनी उजवाड फांकता, येदे व्हडलें क्षेत्र युवनाश्वपुत्र मांधात्याचे जावन आसात. चक्रवर्ती म्हळ्यार पुराय पृथ्वीचो राजा आसप वा जावप हे कल्पनेक देशः पृथिवी । तस्यां हिमवत्समुद्रान्तरमुदीचीनं योजनसहस्त्रपरिमाणमतिर्यक्र चक्रवर्तिक्षेत्रम् | अर्थ- देश म्हळ्यार पृथ्वी (भारतदेश). तिच्यांत हिमालयासावन दर्यादेगेमेरेन सरळ उत्तर-दक्षिण दिकेमेरेन एक हजार योजनांइतलो वाल्नर चक्रवर्तीचो मानला. चक्रवर्तींच्या पांयार चक्र आनी नत्स्य आनी हातांचेर शंख आनी पद्म हीं लक्षणां आसतात. ती आजानुबाहू, तालहस्त आनी वृषस्कंध सारक्या शुभ लक्षणांनी पूर्ण आसून ते विष्णूचे अंशरुप आसात. यज्ञ, दान तप, सत्य ह्या गुणांनी ते पूर्ण आसून वर्णाश्रम विभागांवरवी ते प्रजेचे पालन मरुत्वन्तं वृषभं वावृधानमकवारिं दिव्यं शासमिन्द्रम् विश्वासाहनवसे नतनायोग्रं सहोदामिह तं हुवेम। अर्थ- मरुतांसयत येवपी, वीर्यवान, वृध्दिंगत, व्हडल्या व्हडल्या दुस्मानांचीं मदांधपणां जिखर्पी दिव्य शासक, विश्वविजेता, भीषण आनी भक्तांक बळ दिवपी, असो हो इंद्र ताणे आमचेर नव्यान अनुग्रह करची म्हूण आमी ताका आपयतात. दुसच्या एका जाग्यार चक्र हे इंद्राचे शक्तीचे प्रतीक मानिल्ल्याचे दिसता. ताचेवेल्यान ताचे सार्वभौम शक्तीचीय बोध जाता. इंद्राच्या ह्या उदाहरणावेल्यान फुडे सार्वभौन राजांक 'चक्रवर्ती’ म्हणपाची चाल पडली आसपाक जाय. वैदिक काळार पुराय जगाचेर राज्य करपाची इत्सा मनांत बाळगून रावपी जायते राजा जावन गेले. राज्याभिषेक बौध्द साहेित्यांत दीघनिकायाच्या लक्खणसुतांत राजपुत सिध्दार्थ जर बुध्द जावंक नासलो जाल्यार चक्रवर्ती जातलो आसलो, अशे म्हळां. ताचेवेल्थान बौध्द काळार 'चक्रवतीं' पदाक दिल्लें म्हत्व लक्षांत येता. पाली बौध्द साहित्यांत चक्रवर्ती आनी बुध्द ह्यो एका पावंडयावेल्यो पदव्यो मानल्यात. बुध्दत्व ही मनशान आध्यात्मिक वाठारांत मेळयिल्ल्या खातोर आनी जगांत शांतताय हाडपाखातीर वावुरतात. बुध्द धर्म मानतात. बौध्द धर्मात सक्क (इंद्र) हो इंद्राचो खरो भक्त आशिल्ल्याचे सांगलां. इंद्र आपल्या चक्राक गती वा नेट दिवपाची प्रेरणा दिता. ह्या वर्णनावेल्यान बौध्दांनी बुध्दाच्या धर्मचक्र प्रवर्तनाची कल्पना केली. बौध्दाच्या चक्रवर्ती चक्रवातों सांगल्यात: महापद्म, हरिषेण, जय आनी ब्रह्मदत्त अशीं तांचीं नांवां आसून ते तीर्थकरांचे समकालीन मानल्यात. - कॉ. वि. सं. मं. चक्रव्यूहः पूर्वेल्ल्या काळांत झुजामळार झगडटना, दोनूय पक्ष
