चणी आपल्या शत्रुपक्षाक फटोवपाक सैन्याच्या आदारान ज्यो चाली रचताले, वाटकुळया चक्राच्या आकारावरी रचणूक करता आनी चाल रचता. खंयचेय वटेन आयिल्ली घुरी चड लुकसाण जायनासतना परतवपाक मेळची, सोपे रितीन दुस्मानाकडेन झुजपाक मेळचे, तेचपरी चक्रव्यूहाच्या मध्यभागांतल्यान सोपेपणान सैन्य, जेवण-खाण आनी शस्त्रां दवरून चक्रव्यूहाचो व्यूह रचताले. अष्टारं वर्तुलाकारं व्यूहुचक्रं त्रिनाडिकम् । दण्डचतुष्टयं बाह्ये कर्तव्यं च चतुर्दिशम् । अर्थ- चक्रव्यूह हो वाटकुळी आसचो. तातूंत आठ आरे आनी तीन नाडयो आसच्यो. तशेंच ताचे भायले वटेन चार दिकांक चार दंड करचे आठ वळी उब्यो केल्ल्यो आसतात आनी भितर वचपाक एकूच मार्ग दवरिल्लो आसता. चक्रव्यूह रचिल्ल्याची म्हायती महाभारत ग्रंथांत मेळटा. चक्रव्युहांत भितर वचून तो फोडप आनी दुस्मानाक हरोवन भायर सरपाची वेिद्या फकत चक्रव्यूह भेदून भितर वचपाक कळटालें, पूण भायर सरूक कळनासलें. ताका लागून चक्रव्युहांत भितर सरतकच दुःशासनाच्या चल्यान ताका - - कीं. वि. सं. मं. चणोः (मराठी-वाटाणा, मटार, हिंदी-चना, मटर, संस्कृत-वृत्तांग; लॅटीन-पायसम् सँटीव्हम; कूळ- पॅपेिलीओनेसे). ही वनस्पत लेग्युमीनेसी ह्या कुटुंबात पडटा. सायसर ही ताची जात आसून ओरिएटीनम ही ताची उपजात आसा. हे वसुंकी वनस्पतीचें रॉप ल्हान आसता. ताची उंचाय सुमार ४५-६० सेंमी. आसून जातीप्रमाण हें रॉप उबें वा पसरट वाडटा. चण्याच्या रॉपाचें मूळ जमनीत ३० सेंमी. भितर वता आनी हेर चार उपमुळां जमनीत नत्र सांत्रेवन तें रॉपाक दिवपाची तांक आसता. ताचे मुखेल कांड वाटकुळे आसता आनी हेर ताळयो चौधारी (quadriangular) आसतात. पानां संयुक्त, पाखांभशेन आसून दरेक पानाक ६ मिमी. लांब आनी ४ मिमी. रुंदायेचीं बारीक वाटकुळीं पानां आसतात. पानांचे खाचींत २.५ ते ४ सेंमी. लांब, गुलाबी, तांबशीं, निळशीं, एकोडीं फुलां येतात. तशेच भितरूच जाता. हे वनस्पतीक २.५ सेंमी. लांब आनी १ सेंमी. रुंद सांगो येतात आनी तातूंत एक वा दोन चणे आसतात. तांचो रंग आनी आकार जातीप्रमाण थारता, , (Eastern Mediterranean) वाठारांत जालो अशे मानतात. थंयच्यान मागीर ताचो प्रसार आफ्रिका, अमेरिका, आर्जेटिना, ऑस्ट्रेलिया हांगा जालो. पिकावळीचो वाठारः चण्याचे पीक जगांत सुमार १.४ कोटी हेक्टर सुवातीचेर पिकयतात आनी ताचेपसून सुमार७०.४ लाख टन (१९७९) चण्यांचे वसुंकी उत्पन्न येता. संवसारांतले चणे पिकोवपी मुखेल देश लागता. भारतांत ७८ लाख हेक्टर सुवातीचेर चण्याचे पीक काडटात आनी ताचेपसून वसुंकी उत्पादन सुभार ५८.३ लाख टन जाता. भारताच्या उत्पन्नाची सरासरी ७.४१ प्रती हेक्टरी येता. मारतांत मध्य ՎԶԳ Հ कोंकणी विश्वकोश : १ सुरवात जावंक ना. प्रकार आनी जाती: ;. देशी वा काफेकीराचे चणे (सोनयाळे चणे): हे जातीचे चणे काफयेकोराचे वा हळडुवे आसतात. ह्या चण्यांची आकार २. काबुली चणेः ह्या चण्यांची कोर धवो आसून ते मोटे, वाटकुळे आनी धवे आसतात. तांच्यो रॉययो ऊंच वाडटात. देशी चण्यांपरस हांचे उत्पन्न उर्णे येता. हे भायर चण्याच्यो हेर जायत्यो जाती भारतांत दर एक राज्यांत तयार केल्यात. उत्तर प्रदेशांतः टायप- १, २, ३, के ४६८, के ४५०; हरयानांतः एच् २०८, ३५५; पंजाबांतः हरे छोले नं. १, जी-२४, १३०, २३५; मध्य प्रदेशांत: जेजी-६२, २२१; उज्जैनांतः २१, २४; महाराष्ट्रांतः चाफा बी. डी. एन्.-९-३; कर्नाटकांतः अन्नेग्री-१ ह्यो देशी चण्याच्यो जाती आसात. तशेंच काबुली चण्याच्यो उत्तर प्रदेशांतः के-४, ५; पंजाबांतः सी १०४, एल्-५५०, १४४ ह्यो जाती आसात. रोबप आनी बाडोवप: थंड हवामानाच्या वाठारांनी जंय पावसाचे प्रमाण ६०-९० सेंमी. आसता थंय चण्याचे पीक बरे येता. पूण चड दंव वा खर शीं ह्या पिकाक सॉसना. पीक येवपाच्या वेळार फुलार दंव पडत जाल्यार जीं तयार जायना आनी उत्पन्न कमी येता. तशेंच ह्या पिकाक रॉप फाव त्या वेळार रोयल्यारूच पीक चड येवंक शकता. दक्षिण सुर्वेक जमीन बरी भुसभुशीत करून घेवन, तातूंत नांगराच्या वा सीड ड्रेिल ह्या अवजाराच्या आदारान चण्याचे बीं ८-१० सेंनी. जमनी भितर रोयतात. तशेंच रोवचे पयलीं बॅियांक 'थायरम' हें वखद (०.२५%) चोळटात. रोयता आसतना दोन वळींनदलें अंतर ३०-४० सेंमी. आसूक जाय. दरका हेक्टराक सुमार ७५-१०० किग्रॅ. बीं जाती प्रमाण लागता. चण्याच्या पिकाक दर हेक्टरी २०-२५ किग्रॅ. नत्र, १००-१५० किग्रॅ. डायअमोनेियम फोस्फेट हें सारे लागता. ह्या पेिकाक बीं रोवचे पयलीं उदक दिवचे पडटा. ह्या पेिंकाक चड उदक दिल्यार चण्याचे पीक कमी येता. रोग आनी उपायः चण्याच्या पिकाक वील्ट हो मुखेल रोग जाता. ह्या रोगाक लागून चण्याचे रॉप बावपाक लागता आनी मरता. मुळां आनी पाळां काळीं पडून कुसतात. हो रोग आळाबंदा हाडपाक बिंयांक बेनलेट आनी थायरन हीं वखदां दरेकी केिग्ने. बिंयांक २-३ ग्रॅम चोळटात. तशेंच बीं रोयतना जी २४ वा सो २१४ ह्यो जाती वापरतात. चण्याक स्क्लेरोटियाना ब्लाइट हो रोग लागतकच रॉपयांक खतां पडटात आनी देंठ कुसतात. हाचेर उपाय म्हूण चण्याच्यो बन्यो जाती लायतात. तशेंच बॅियांक ह्या रोगाआड वखदां चोळटात. ह्या रोगांभायर ग्रे मोल्ड, रस्ट, एस्कोचायटा ब्लाइट अशा हेर रोगांचीय बादा चण्याच्या रॉपाक जाता. तशेंच कटवर्म ही कोड चण्याची रोप लहान आसतनाच लागता. ही कोड आळाबंदा हाडपाक पिकार बी. एद्. सी. १०% पावडर, हेक्टरी २० ते २५ किग्रॅ. प्रमाण मारतात. ग्राम खाता. हांकां आळाबंदा हाडूंक पिकार मोनोक्रोटोफॉस हे वखद मारतात तशेच एन्डोसल्फान ह्या वखदाची आथून पर्युन फवारो मारतात. उत्पन्न/पीक: जेन्ना चण्यांच्या रॉपयांचीं पानां तांबशीं, काफये रंगाची हीं रॉपां हुमटून काडून वा हिळ्यान कापून घेतात आनी मळ्यांत ५-७ दीस सुकयतात. उपरांत बैलांच्या पांयांपोंदा वा बडयांनी मळटात.
