कोंकणी विश्वकोश: १ इतिहासः चीनाच्या सामक्याच पोरन्या इतिहासाविशीं उत्खननांतल्यान बरीच म्हायती मेळटा. सुमार ५ लाख वसाँपयली चीनाच्या उत्तर वाठारांत मनशासारके दिसपी प्राणी रावताले. मानववंशशास्त्रज्ञांनी तांकां 'सिनॅन्थ्रॉपस' म्हळ्यार 'पिकिंग मानव' हें नांव दिले. हे लोक पंगडांनी रावताले, अशें मात दिसून येना. तांकां तयार केल्ली आयुधां आनी हेर वस्तूंचे अवशेश चीनाच्या बच्याच आशिल्ल्या आयच्या मंगोलियन वंशाचे हे पूर्वज अशें मानतात. जाल्ले प्राणी उत्तर चीन, मंगोलिया, मॅचूरिया, सायबेरीया ह्या वाठारांनी तांबडीं, काळीं आनी गोबराकोराचीं आयदनां ज्या ज्या जाग्यांचेर दिल्यांत. ते फातरांचीं खोरी वापरताले. धनुश्यबाण वापरपाचीय कला हांच्यो बन्योच वसणुको तयार जाल्यो. पूर्विल्लो काळ: इतिहासिक आख्यायिकांप्रमाण चिनी संस्कृतायेची थापणूक करपी फू सी, शेतवडीच्या मळार वावर करपी शन-नूंग, नामनेचो झुजारी आनी हुशार राजा हुआंगती ह्या सारक्या मनशांनी चीनांतल्या लोकांचे उदरगतीक म्हत्वाची हातभार लायली. इ.स.प. २३५६ ते २२०६ ह्या काळांत हांगा बरीच सुदारणा जाल्ली अशें मानतात. ताच्या उपरांत सुमार इ.स.प. २२०६ ते १७६६ (कांय जाणांच्या मतान इ.स.प. १९९४ ते १५२३) ह्या काळांत स्या वंशाचे राज्य चीनाच्या कांय वाठारांनी आसलें. स्या काळांत नगरराज्यां अस्तित्वांत आशिल्लीं. तेन्नाचे लोक रथ वापरताले आनी ब्राँझचीं हत्यारां वापरताले. शेतवड अानी रेशीम उद्येगाची बरीच उदरगत जाल्ली. बरपावळीची कलाय अस्तित्वांत आयली. ह्या काळांत लोक शांग डि हे स्वर्गदेवतेची भक्ती करताले. स्या वंशांतलो आठवो राजा हवाय हो कूर करून शांग वंशाच्या राज्याची थापणूक केली. ह्या घराण्याचे राज्य कांय जाणांच्या मतान इ.स.प. ११२२ मेरेन जाल्यार कांय जाणांच्या मतान इ.स.प. १०२८ मेरेन चलतालें. ह्या गजालीचे बरव पुरावे उत्खननांतल्यान सांपडल्यात. शांग राजांनी सुमार १,८०० नगरराज्यां जिखून घेतिल्ल्याची नोंद आसा. ह्या काळांत हांगा वास्तुशिल्पाच्या मळार बरीच उदरगत जाल्ली. ह्या काळांत समाजांत पुरोयत वर्ग बरोच बळिश्ट आशिल्ली. राजांच्या पालवान ते यज्ञ करताले आनी तातूंत जनावरांचे तशेच मनशांचेय बळी दिताले. ते शेतवड आनी हेर ल्हान सान वेपार करून पोट भरताले. - * कांय काळाउपरांत अस्तंतेवटेनच्यान येवपी जौ लोकांच्या घुरयांक लागून शांग राज्यसत्ता काबार जाली. जौ टोळयांनी शांगची राजधानी भूयभरवण करून सगळी सत्ता आपल्या हातांत घेतली. जौ सत्ता कांय जाणांच्या मतान इ.स.प. ११२२ ते २२१ जाल्यार कांय जाणांच्या मतान इ.स.प. १०२७ ते २२५ मेरेन म्हळ्यार चीनाच्या इतिहासांत सगळ्यांत चड काळामेरेन उरली. जौ लोक मेंढरां पोसपी आनी हेडगे रानवटी लोक करून ते आपणायले. ह्या वेळार चीनांत बरेंच राजकी थीरपण आयलें. जौ सत्तेच्या निमण्या काळांत हांगा बरीच ल्हान व्हड हेर राज्यां जौ युगांत चीनांत बरच तत्त्वचिंतक आनी विचारवंत जावन गेले. चीन कन्फ्यूशियस हो विद्वान हांगा ह्याच काळांत जावन गेलो. तेभायर यो-डि आनी लाव् ज हेय विद्वान ह्याच काळांतले. जौ युगांत चिनी माशेची उदरगत जाली अानी साहित्यांत मोलाची भर पडली. पयलें चिनी साम्राज्य: च्यीन हें राज्य त्या काळावयले एक उदरगत जावं नाशिल्ले राज्य आसलें. पूण चीन लोकांनी आपली उदरगत बरे भशेन केली आनी बळिश्ट सैन्याच्या नेटार भोंवतणच्या राज्यांचेर शेक गाजोवंक सुरवात केली. इ.स.प. २४७ वसा जंग हो सान मुरगो च्यीनचे गादयेर बसलो. तो फुडें शिर-ह्वांग-टी ह्या नांवान व्हडलो सम्राट म्हूण ह्या मळांचेर तशेंच भाशा आनी लिपी, एकसारके कायदे, चलनवेवस्था अजाप म्हूण नामना मेळिल्ली चीनची नामनेची वणत पुराय जाली. विरोधकांक मात ताणे वायट वागणूक दिली. च्यीन ह्या नांवायल्यान सद्याचे चीन हें नांव ह्या देशाक मेळ्ळे, अशें म्हण्टात. हान (अस्तंतेवटेनचे) साम्राज्य (इ.स.प. २०२ ते इ.स.प. ९): निमाणो च्यीन सम्राट हू हाय (शिर-हवांग-टी चो धाकलो पूत) हाच्या मरणाउपरांत पांच वसा अंदाधुंदीत गेली. तेन्ना त्या बोवाळाची फायदो घेवन हान-गाव-ज् ह्या लश्करी अधिकान्यान चीनांत स्वताची सत्ता अस्तंतेवटेन बॅक्ट्रियामेरेन (सद्याचे अफगाणिस्तान) विस्तार जालो. ताचे बरेतरेन सांबाळूक शकले नात. पूण वू टि ह्या सम्राटान मात आपल्या तेपार बरेतरेन राज्य चलयलें. वू टेि मेल्या उपरांत पथून हांगा राजकी बोवाळ जाले अानी सत्ता वांग मांग ह्या एका राजदरबारांतल्या राणयेच्या भाच्याकडेन गेली. ताणे हांगा बरीच सुदारणा करपाचे यत्न केले पूण सैनिकांनी मारून उडयली. इ.स. २५ ते इ.स. २२० मेरेन हान वंशांतलेच हेर लोक सत्तेर आयले. शिकवणेक राज्य धर्माचे रूप जालो. विज्ञान, मूर्तिकला, चित्रकला हांच्या मळार नवे सोद लागून लोकांची बरीच उदरगत जाली. ह्या काळांत बौध्द धर्माची हांगाच्या लोकांक बळख जाली. सुइ वंशः इ.स. २२० उपरांतच्या सुमार चारशें वसांनी हांगा आनीक एक राजघराणे निर्माण जालें. ह्या राजघराण्यांतले राजा बौध्द धर्माचे पालव दिलो (५८९-६१८}. थांग वंश (६१८-९०६): ह्या वंशाची थापणूक करपी ली युआन हाणे व्हडल्या जमीनदारांक आपल्या हातासकयल दवरून शेतजमीन थांग युगांत किरिस्तांव धर्म, इस्लाम धर्म हे चीनांत पावले. कन्फ्युशियस पंथ आनी बौध्द धर्म हांचेमजगती बरीच झगडीं जाली. लोकांनी बरोच यत्न केली. सांस्कृतिक मळाचेर ह्या काळांत बरोच वावर ह्याच काळांत (सातव्या शेंकडयांत) भारतांत आयलो. थांग साम्राज्य काबार जाल्याउपरांत हांगा फुडली सुमार पन्नास वसाँ अराजक पातळ्ळे. सुंग घराणे (९६०-१२७९): जाव स्वांग ह्या लश्करी अधिकान्यान आपल्या फाटीराख्यांच्या आग्ग्रावेल्यान थाय-जू (मूळ पुरुस) हें नांव आपणायलें आनी सुंग घराण्याची थापणूक केली. सुंग काळांत पथून हांगा ७५९
