संतकवी.'जायसी'ह्या ताच्या आडनांवावेल्यान तो उत्तर प्रदेशांतल्या रायबरेली जिल्ह्यांतल्या जायस वाठारांत रावपी आसूंक जाय,अशें म्हण्टात.'मलिक'हे ताचे उपाधीवेल्यान ताचे पूर्वज इराणांतल्यान भारतांत आयले आसूंक जाय,अशें एक मत प्रचलित आसा.ताचे जिणेविशीं तशेंच काळाविशीं निश्र्चित म्हायती मेळना.ताच्या बापायचें नांव अशरफ आसल्लें आनी तो शेतकाम करतालो.शेख महीउद्दीन हो जायसीचे गुरू आशिल्लो. सातव्या वर्सा जायसी,देवी येवन एका दोळ्यान कुड्डो आनी एका कानान भेड्डो जालो.ताचें मुखामळूय विद्रूप जालें.तो एका पांयान लंगडोय आशिल्लो.तो लखनौ जिल्ह्यांतल्या अमेठी राज्यांत फकरी जावन रावतालो आनी मंगरा नांवाच्या दाट रानांत रावन आपली साधना करतालो.ह्या रानातूच एका शिकाऱ्याची गुळी लागून ताका मरण आयलें,अशें म्हण्टात. जायसीन बरयल्ले ग्रंथ अशे:'पद्मावत','अखरावट','आखिरी कलाम','महरी बाईसी','चित्रावत'(चित्ररेखा)आनी 'मोस्तीनामा'(मसालनामा).हेभायर आनीकूय बरीच रचना ताणें केल्या,अशें म्हण्टात;पूण ती आयज तरी मेळना. 'पद्मावत'ह्या खंडकाव्याक लागून जायसीक अज्रंवर कीर्त मेळ्ळी.हया काव्याचो रचनाकाल हिजरी ९४७ (सुमार १५४०)आसतलो,अशें मानतात.चितोडचो राजा रतनसेन आनी सिंहलव्दीपची राजकन्या पद्मिनी हांचे प्रणयकथेचेर हें काव्य आदारिल्लें आसा.पद्मिनीची इत्सा धरून अलाउद्दीनान चितोडचेर घाल्ली घुरी आनी पद्मिनीन केल्लो जोहार,ह्या इतिहासीक घडणुको ह्या काव्यांत आदार म्हूण घेतल्यात.जायसीन आपले प्रतिभाशक्तीच्या बळग्यार हे कथेक एक सोबीत रूप हाडलां.ह्या सगळ्या काव्याक आध्यात्मिक रुपकाचो घाट दिवपाचोय ताणें यत्न केला.ह्या काव्याचेर सूफी सिध्दांत आनी भारतीय तत्वगिन्यानांतल्या अव्दैत मताचो प्रभाव पडला.हातूंतलीं मुखेल पात्रां भारतीय आसून अलंकार आनी प्रतीकांय भारतीय आसात.हें काव्य फार्सी लिपींत आनी मस्नवी शैलींत बरयल्लें आसलें,तरी ताची भास अवधी-हिंदू आसून तिचें लोकजिणेकडेन लागींचें नातें आसा.हेंकाव्य चौपाई दिह्यांत बरयल्लें आसून तातूंत वट्ट ६५३ दोहे आस्पावतात.मोग,विरह,सोबीतकाय,मांगल्य ह्या भावभावनांचे सोबीत चित्रण तातूंत दिसून येता.हिंदू आनी मुस्लिम धर्मांतले कडूपण,देशभावना कुशीक दवरून एकामेकांभितर जो मोग आनी एकचार तयार जातालो,ताचें 'पद्मावत'हें प्रतीक आसा,अशें म्हण्टात.सुफी काव्यांत जायसीचें 'पद्मावत'सगळ्यांत म्हान आसून हिंदीत रामचरितमानसा फाटोफाट ताका मानाची सुवात आसा.'पद्मावत'ह्या अज्रंवर काव्याचो हिंदीत जायत्यो संपादित आनी सटीक आवृत्यो उजवाडाक आयल्यात. 'अखरावट'हातूंत इस्लामी धर्मग्रंथांप्रमाण सृश्टीरचनेविशींची म्हायती तशेंच सुफी सिध्दांतांचें वर्णन आयलां.हाचें खाशेलपण हें की वर्णमालेंतलें दरेक अक्षर घेवन ताचेर ताणें तत्वप्रधान अशी काव्यरचना केल्या.'आखिरी कलाम'इस्लाम धर्मांतले पुराणिक 'कियामत' कल्पनेचेर आदारित आसा.'महरी बाईसी' हातूंत २२ गीतां आसून तातूंत आध्यात्मिक उपदेश आसा.'चित्रावत' वा 'चित्ररेखा' हातूंत चंद्रपूरची राजकन्या चित्ररेखा आनी कनोजचो राजकुअंवर प्रीतमकुंवर हांची प्रेमकथा सांगल्या.जायसीन ही रचना एके लोककथेच्या आदारान केली,अशें म्हण्टात.'मसलानामा'त अवधी प्रांतांतल्यो कांय ओंपारी घेवन,चतुष्पदि आनी दोहे हांचेवरवीं आध्यात्मिक उपदेश केला.ह्यो सगळ्यो रचना अवधी भाशेंत आसात.जायसीचे भाशेंत फारसी आनी अरबी शब्द खूब प्रमाणांत आसून,ताची भास एकदम सादी आनी सोपी आसा. जायसी हो धर्मजिज्ञासू आनी समन्वयी स्वभावाचो आशिल्ल्यान ताचो जायत्या धर्मीक पंथांकडेन संबंद आयिल्लो.चड करून नाथपंथाचो प्रभाव ताच्या काव्याचेर स्पश्ट दिसून येता.हठ्योग आनी रसायनवाद हांच्या साधनप्रक्रियांचेम वर्णन ताच्या काव्यांत दिसून येता.
जायांची पुजा:गोंयच्या देवस्थानांनी वर्सभर वेगवेगळ्यो पुजा करतात.जायांची पुजा,ही तातूंतलीच एक म्हत्वाची पुजा.हे पुजेंत जायां फुलांचो वापर करून सोबीत अशी आरस करतात. पावसांत जायांचो भार जालो की खुबशा देवस्थानांनी वेगवेगळ्या तिथींक जायांची पुजा बांदतात.ह्या वेळार जायांच्या सुवासीक फुलांनी देवळाचो भितरलो वाठार,गर्भकूड,देवाची पुजेची मूर्त नटयतात.तेन्ना जायांच्या परमळान सगळें देवूळ आनी देवळाकडलो वाठार भरून वता.उपरांत पुराण,भजन,कीर्तन अश्यो सांस्कृतीक कार्यावळी जातात.बोरये,वेलिंग ह्या वाठारांत कांय लोक आंगवणेची वर्सासणाची पुजा बांदतात.पूण ह्या सगळ्या पुजांमदीं म्हाड्डोळचे जायांपुजेची बरीच नामना आसा. जायांपुजेक म्हाड्डोळा जातीपूजा,अशेंय म्ह्ण्टात.हे पुजेफाटल्यान एक इतिहास आसा,तो असो:१९१३ वर्सा गोंयांत एक व्हड सांथ आयली.वचत थंय लोक दुयेंत पडपाक लागले.तेन्नाच जायांचो भार आशिल्लो.पूण जायो विकपी फुलकार आनी जायो विकत्यो घेवपी गिरायकांय दुयेंत जाल्लीं.तेन्ना फुलकार समाजांतल्या जाण्टेल्यांनी म्हाळशेक (म्हाड्डोळची देवता)गाराणें घालें 'दर वर्सा एक दीस सगळीं जायेंची फुलां आमी तुका ओंपतात आनी तुजी पुजा बांदतात,पूण ही हावळ पयस कर'.उपरांत तांणी ही पुजा बांदली.अशें सांगतात की पूजा बांदतकच,ती धाम रोखडीच कमी जायत गेली.तेन्नासावन सुमार ७५ वर्सां सावन एक वर्स लेगीत खंड पडूंक दिना आसतना म्हाड्डोळचो फुलकार समाज ही पुजा बांदतात. भाद्रपद म्हयन्यांत सप्तमी तिथीक ही जायांची पुजा बांदतात.फुलकार समाजांतल्या दर एकल्याक,दर वर्सा हे पुजेचो मान मेळटा.ते दीस थंय जायो विकनात.यजमान,त्या दिसा मल्हार देवाची पुजा करता आनी उपरआंत ताची वाजत-गाजत मिरवणूक काडटात.सांजवेळा म्हाळशे देवळाच्या सभामंडपांत सत्यनारायणाची म्हापुजा बांदतात.रातचो महाप्रसाद जाल्या उपरांत पुजेची सांगता जाता. हे पुजेचे खाशेलेपण म्हळ्यार ह्या सत्यनारायणाचें म्हापुजेक दर वर्सा देवांक बसोवपाखातीर विंगड विंगड वाहनांची आरस करतात.देखीक-सिंहासन,मयुरासन,नौकवाहन(सांगड),पुश्पक विमान ,शेषासन,विजयरथ,मखर आदी.देवळाकडलो वाठार,रस्तो,देवूळ,सभामंडप,गर्भकूड,म्हाळशेचे पुजेची मूर्त आदी सगळो वाठार जायांच्या हारांनी,पोडांनी,अद्रागिरांनी,तुऱ्यानी नटयतात.निमाणे प्रसादावांगडा जायांचो पोड दिवपाची प्रथा आसा.हे जायापुजेचें आकर्शण म्हळ्यार पुजेनिमतान थंय्त नमनेच्या गायकांच्या गायनाच्यो मैफिकी आनी हेर संस्कृतीक कार्यावळी जातात. -रविंद्र म्हाड्डोळकार
जालियनवाला बाग:ब्रिटीश लश्करान पंजाबांतल्या अमृतसर शारांत १३ एप्रिल १९१९ ह्या दिसा केल्ल्य हत्याकाडांचें स्थळ.पयल्या म्हाझुजाच्या काळांत भारतीय लोकांनी ब्रिटिश सरकाराक झूज जिकपाखातीर मोलादीक सहकार्य दिलें.झुजांत ब्रिटीश सरकारान जैत मेळयलें.झुज सोंपतकच भारतीय लोकआंक राजकी सुदारणा मेळयल्यो,अशीं आश्वासनां ब्रिटीश सरकारान दिल्लीं.तीं आश्वासनां झूज सोंपतकच पुराय करप हें सरकाराचें कर्तव्य आशिल्लें.ब्रिटीश सरकारान इ.स.१९१८ त,'मॉंटेग्यू-चेम्सफोर्ड सुदारणा'ह्या नांवान नामनेक पाविल्ल्यो राजकी सुदारणा मंजूर केल्यो.पूण ताका लागून हिंदी लोक खूश जालेनात.देशांतल्या चडशा सगळ्याच पक्षांनी ताका विरोध केलो.विरोध चड खर जावंचो न्हय,म्हूण सरकारान झुजाच्या काळांत चालू आशिल्लो 'भारत संरक्षण कायदो' झूज सोंपतकच लेगीत तसोच चालू
