ब्झांह्बिउयन क्वाचा हें हांगाचे अधिकृत चलन. येरादारी आनी संचारण:१९८४ मेरेन ह्या देशांत ३७,२७९ किमी.लांबायेचे रस्ते आशिल्ले.रेल्वेमार्गांची लांबाय १९८५ मेरेन २,१८८ किमी.आशिल्ली.धबधबे आशिल्ल्यान उदकांतले येरादारीखातीर न्हांयांचो व्हडलोसो उपेग जायना.'झांबिया एअरवेज कॉपोरेशन'ही संस्था हवाई मार्गांवयली येरादारी सांबाळटा.लुसाका हांगा मुखेल आंतरराश्ट्रीय विमानतळ आसा. हांगासावन दोन दिसाळीं उजवाडाक येतात,तीं म्हळ्यार 'द टायम्स ऑफ झांबिया' आनी झांबिया डेली मेल'.दोनूय इंग्लीश भाशेंतल्यान आसून सरकारी मालकेची आसात.पुरायपणान सरकारी नियंत्रण आशिल्ल्यान ह्या दिसाळ्यांनी अधिकृत खबरांकूच म्हत्व आसता.रेडिओ आनी दूरचित्रवाणीचेरुय पूरायपणान सरकाराचें नियंत्रण आसा. लोक आनी समाजजीण:झांबियांतले ९८% परस चड लोक आफ्रिकन निग्रो आसात.वांशिक नदरेन ३४.३% बेम्बा,१६.३% टोंगा,१३.७% मालावी,९.३%लोझी,६.३% लुंडा,५.0%लुएना आनी १५.१% हेर जमातींचे आसात.भारतांतल्यान थंय वचून राविल्या लोकांची संख्याय बरीच व्ह्ड आसा.१९५४ उपरांत भारतीयांक थंय वचून रावंक बंदी घाली.भारतीयांमदले चडशे गुजराती हिंदू आनी कांय प्रमाणांत मुसलमान लोक आसात.धर्मीक नदरेन हांगाचे ३१.९% प्रोटेस्टंट,२६.२% रोमन कॅथलिक,८.३% आफ्रिकन किरिस्तांव,२७.०% पारंपारिक धर्म पाळपी आनी उरिल्ले हेर धर्मांचे आसात. देशाच्या बऱ्याच वाठारांत लोक मागाशिल्ले अवस्थेंत आसात.पंगडा पंगडांनी रावपी लोकांचें प्रमाण बरेंच आसा.हालींच्या काळांत उदरगतीक लागून शारांकडेन रावंक वचपाचें प्रमाण वाडूंक लागलां.लांकडाचेर कोंरातप,मातयेचीं आयदनां करप,खोंटले विणप,घरां रंगोवप ह्या गजालींतल्यान झांबियाच्या लोकांची कला दिसून येता.संगीत आनी नाच ह्या गजालींची हांगाच्या लोकांक भोव आवड.पारंपारिक आनी आर्विल्ल्या खेळांप्रकारांनी हांगाचे तरनाटे वांटो घेतना दिसतात. शिक्षण:झांबियाचें राश्ट्रीय साक्षरतेचें प्रमाण २८% आसा.हांगा सक्तीच्या आनी एकसारक्या शिक्षणाचो प्रसार अजून जावंक ना.सात वर्सांखातीर मुळावें शिक्षण फुकट आसता.ताचे उपरांत पांच वर्सांचें माध्यमिक आनी उच्च माध्यमिक शिक्षण आसता.जानेवारी ते डिसेंबर मेरेन शिक्षणीक वर्स आसता.शिक्षणाचें माध्यम जरी इंग्लीश भाशेंतल्यान आसलें,तरी थळाव्या भाशांकूय शिक्षणांत म्हत्व आसा. शिक्षणपध्दतीचेर शिक्षण मंत्रालयाचें नियंत्रण आसता.झांबिया विश्वविद्यालय,उंचेल्या पांवडयावयल्या शिक्षणाची जापसालदारकी सांबाळटा.हांगाचें बरेच विद्यार्थी शिक्षण घेवपाखातीर हेर देशांनी वचून रावल्यात. भाशा आनी साहित्य: बांटू ही हांगाची मुखेल बोलीभाशा.टोंगा,बेम्बा,न्यांजा आनी लोझी ह्यो म्हत्वाच्यो भाशा आसात.बांटू आनी इंग्लीश ह्यो अधिकृत भाशा आसात आनी चडशा वाठारांनी त्यो उपेगाक येतात.हांगाचें बरयिल्ले साहित्य खास सांपडना.लोकसाहित्याची परंपरा मात पदांतल्यान आनी काणयांतल्यान तिगोवन दवरल्या. म्हत्वाचीं थळां:लूसाका,लिव्हिंगस्टन,काबवे,एन्दोला,कीटवे,चिंगोला हीं झांबियांतलीं मुखेल शारां आसात.व्हिक्टोरिया धबधबो,करिबा धरण आनी सरोवर,काफूए नॅशनल पार्क आनी ल्वांगा अभयारण्य हीं नामनेचीं थळां आसात.
झांशी:ब्रिटिशांकित हिंदुस्थानांतलें अठराव्या शेंकडयांतल्या बुंदेल खंडांतलें हें एक संस्थान.ताचे उत्तरेक ग्वाल्हेर संस्थान आनी जालौन आसा.उदेंतेक धसान न्हंय,अस्तंतेक दतिया आनी ग्वाल्हेर हीं संस्थानां आनी दक्षिणेक ओछी संस्थान आसा.झांशी संस्थानाचो ब्रिटिशांनी झांशी जिल्हो तयार केलो.क्षेत्रफळ:९२८२ चौ.किमी.; लोकसंख्या:११,३३,००२(१९८१).आदल्या काळांत ताका बळवंत नगर म्हूण वळखताले. पुर्विल्ल्या काळांत ह्या संस्थाना भोंवतणी परिहार,काठी,रजपूत आनी गोंड लोकांची वसती आशिल्ली.कांय काळ तें चंदेलाक हारयलो.तेराव्या शेंकडयाचे सुर्वेक १२०२-०३ त कुतबद्दिन हाणें आनी हो प्रांत खेगाराचे सत्तेखाला आयलो.तांणी हांगा किल्लो बांदलो.तेराव्या शेंकडयांत रुद्रप्रताप बुंदलो हाणें खेंगाराक हरोवन थंय आपल्या राज्याची थापणूक केली.ताचो पूत भारतीचंद्र हाणें १५३१ त ओर्छा शाराची वसणूक केली.ओर्छा शाराची राजा बीरसिंगदेव हाणें १६१३ वर्सा झांशी नगराची थापणूक करून झांशीचो किल्लो बांदलो.१६०५-२७ ह्या काळांत बीरसिंगदेव हाणें ओर्छाचेर राज्य केलें,पूण १६२६ अकबर,शाहजहान आनी बीरसिंग हांचेमदीं झूज जालें आनी झांशी मुसलमानांचे सत्तेखाला गेली.सतराव्या शेंकडयाच्या शेवटाक चंपतराय बुंदेला हाचो पूत छत्रसाल हाणें बाजीरावाच्या आदारान झांशी परती आपल्या शेकातळा हाडली.बाजीरावान मुसलमानांक हरयल्ले,देखून ताणें बुंदेलखंडाचो तिसरो वांटो बाजीरावाक दिवपाचें मान्य केलें.पूण प्रत्यक्षांत दिलो ना.१७४२ त मल्हार कृष्ण आनी राणोजी शिंदे,हे झांशीक गेल्ले कडेन ओर्छाकारांनी तांकां हरोवन मल्हार कृष्णाचो खून केलो.तेन्ना नारो शंकरान ओर्छाकारांक हरोवन झांशी मराठयांचे सत्तेअखाला घेतली.पेशव्यांनी मल्हार कृष्णाच्या वंशजांक झांशीची जहागीर दिली.१७४२ ते १७७० मेरेन नारो शंकर,बाबूराव कान्हेरपंत,विश्वासराव लक्ष्मण हे झांशीचे सुभेदार आशिल्ले.नारो शंकरान झांशीचो किल्लो आपल्या शेकातळा घेतलो आनी ताचे भोंवतणी नव्या शाराची वसणूक केली.हाकाच झांशी संस्थानाचो संस्थापक म्हणूं येता. १७७० त वंशपरंपरेप्रमाण झांशी,रघुनाथ हरी नेवाळकर ह्या घराण्याकडेन आयली.२५ वर्सा राज्यकारभार चलोवन रघुनाथरावान आपलो भाव शिवराव हाचेखातीर पुणे हांगासावन वस्त्रां मागयलीं.पूण ह्याच वेळार ब्रिटिशांनी बुंदेलखंडाचेर चाल केली.तेन्ना शिवरावान तांकां आदार दिलो.१८०४ वर्सा ब्रिटीश आनी शिवराव हांचेमदीं कबलात जाली.शिवरावाचो नातू रामचंद्रराव हो जेन्ना गादयेर आयलो तेन्ना कबलातीप्रमाण झांशी ब्रिटिशांचे सत्तेखाला गेली.फुडें ब्रिटीश आनी रामचंद्रराव हांचेमदीं पर्थून कबलात जावन,ब्रिटिशांनी झांशी राज्य वंशपरंपरेन चलोवपी मान्यताय दिली.१८३५ त रामचंद्ररावा उपरांत ताचो बापोलया रघुनाथराव गादयेर आयलो.पूण ताका १८३८ त मरण आयल्र्ं.ताचे उपरांत ताचो भावगंगाधरराव सत्तेर आयलो,पूण झगडीं जावन १८३८ ते १८४३ मेरेन ब्रिटिश्ंनी झांशी संस्थान आपल्या शेकातळा घेतलें.फुडें ब्रिटिशाणी गंगा तैनाती फौजेची कबलात केली आनी२,२७,००० रुपया वसुलेचो मुलूख घेतलो.गंगाधररावान आपली बायल मरतकच मोरोपंत तांबेची धूव लक्ष्मीबाई हिचेकडेन लग्न केलें.१८५३ त तांणी नेवाळकर घराणयांतल्या आनंदराव ह्या भुरग्याक पोसको घेतलो आनी त्याच वर्सा गंगाधररावाक मरण आयलें.१८५४ त लॉर्ड डलहौसीन पोसक्या वारसाक मान्यताय मेळची, म्हूण लक्ष्मीबाईन खूब यत्न केले.१८५७ जाल्या बंडांत झांशी ब्रुटिशांकडेन वचची न्हय,म्हूण ती शेवट मेरेन झुजली आनी मळाभुयेंर तिका वीर मरण आयलें. झांशी जिल्ह्यांतल्या अन्नधान्याची,झांशी शार ही मुखेल बाजारपॅठ जावन आसा.हांगा पितूळ,आयदनां,रस्मी कपडे,चित्रकला,कांबळी,विडी,शाबू,तेल,सुगंधी तंबाकू,शेती यंत्रां,आयुर्वेदीक वखदां हांचे धंदे चलतात.तेभायर ह्या शारांत रेल्वेची व्हड कर्मशाळा आसा.झांशी शाराचे अस्तंतेक दोंगराचेर एक किल्लो आसा.तेभायर लक्ष्मीदेवूळ,दुर्गेचें देवूळ,मुरली मनोहर आनी राणी महाल अशीं जायतीं
