येणावळ मेळटा.
राज्यांत निकेल, कोबाल्ट, गंधक, तांबे हांचे सांठे व्हड प्रमाणांत आसात. पूण अर्थीक नदरेंतल्यान आयज मेरेन ते फायदेशीर थारुंक नात.
जंगल- उत्पादनाचेर आदारिल्ले उद्देग वाडोवपाक राज्यांत चड लाव आसा. ते नदरेन थंय यत्न चल्ल्यात. भंगसाळ, प्लायवूड उद्देग, तांदळाची गिरण, हातमाग आनी हस्तकला, फळां सांबाळपाचो उद्देग हांगा वयर सरल्यात. 3 मध्यम आनी 34 ल्हान उद्देगीक वसणुको, खाजगी आनी सहकारी क्षेत्रांत आसात. तेजू हांगा शिमीट फॅक्टरी बांदप चालू आसा. तिराप जिल्ह्यांत खरसांग हांगा तेल शुध्दीकरण कारखानो जावपाचो आसा. 100 टन कागद निर्मूपाची क्षमता आशिल्लो पेपर कारखानो चालू करपाचो प्रस्ताव सरकारा मुखार आसा. 21 प्रशिक्षीत आनी 24 उत्पादक केंद्रांतल्यान, कताई, विणकाम, कापप, शिवणकाम, शेंदऱ्यो करप, वेतकाम, सुतारकाम, रेशीमकाम, बांबूकाम, आयदनां करप हे लघु-उद्येग चालीक लायल्यात. 43 समूह उदरगत प्रकल्प आनी 97 सहकारी संस्था हांच्या पालवान शासनान लोकांची उदरगत घडोवन हाडपा खातीर विंगड विंगड येवजणी तयार केल्यात. परंपरागत चलत आयिल्लें विणकाम आनी कलापूर्ण वस्तूची निर्मणी ह्या उद्देगांक सहकारी संस्थां वरवीं आदार दिवन, आंतरराज्यीय बाजारपेठेंत भितर सरपाच्यो तांच्यो येवजण्यो आसात. नक्षी काडिल्ल्यो लांकडी वस्तू, टंक चित्रां, चांदीचियो वस्ती, चामड्या पसून थळावे कारागीर फिशाल आसात.
येरादारी आनी संचारणः राज्यांत पक्क्या आनी कच्च्या रस्त्यांची लांबाय 36,740,81 किमी. आसा. बालिपारा ते भालूकपंगमदीं राज्यांतलो पयलो रेल्वे-मार्ग घालपाचें काम सुरू जाल्लें आसा. ह्या रेल्वे-मार्गाची लांबाय 12 किमी. आसा.
लोक आनी समाजजीणः अरुणाचल प्रदेशांत लोकसंख्येची दाटाय दर किमी. 7 मनीस इतली आसा. दर 1,000 दादल्यांक बायलांचे प्रमाण 870 पडटा. राज्यांतले 79.09% (1971) लोक आदिवासी आनी हेर भौस खासा करून हिंदू आसून बौध्द, किरिस्तांव आनी मुस्लीम धर्मीय हांगा रावतात. राज्यांतल्यो आदिवासी जमाती आनी तांचे कांय वाठार अशेः अस्तंत कामेंगः मोनपा, शेर्डूकपेन, आका, खोवा, मिजी. उदेंत कामेंगः बांगनी,सुलूंग, लोअर सुबनसिरीः निशी अपटानी, सुलूंग. अपर सुबनसिरीः तागीन, हिलमिरी, आदी अस्तंत सियांगः आदी (उपजमातीः गालोंग,मिनयोंग, बोरी, बोकार, रामो, पायलीबो) उदेंत सियांगः आदी (उपजमातीः पदम, मिनयोग, पासी, तांगी, मिलांग, सिमोंग, कोमकार, कारको), इदू-मिशमी. दिबांग व्हॅलीः इदु-मिशमी, आदी. लोहितः मिजूमिश्मी, दिगारु मिश्मी, खम्पटी, सिंगफो. तिरापः नोक्टे, वान्चो, तंगसा, सिंगपो.
सादारणपणान ह्यो जमाती आंतर जातीय लग्नां करीनात पूण चड बायलो करपाची चाल मात तांचे मदीं चलता. जमातीचो मुखेली आनी जमाती पंचायती वरवीं समाजीक प्रस्न सुटावे जातात. हे लोक कोंड्याचीं घरां बांदतात. रावपा-जेवपाची पद्दत सादी आसा. वंश परंपरेन चलून आयिल्ले संस्कार सोडून दिवपाक ते तयार नासतात. बायलो आंगाचेर गोंदोवन घेतात तशेंच तांकां आंगार वस्ती घालपाकय आवडटा. व्हंकलेचें मोल घेतकच तिका घोवाघरा धाडटात. भार येवप, नड करप सारक्या गजालींचेर आदिवासी जमातींचो खर विश्वास आसा. संगीत आनी नृत्य हांची आवड सगल्या जमातींमदीं आसा. ह्या लोकांची समरनृत्यां नांवाजल्ली आसात.
शिक्षणः राज्यांत साक्षरतेचें प्रमाण 20.09 टक्के आसा. तातूंत बायलांचे साक्षरतेचे प्रमाण 11.02% आसा. राज्यांत शिक्षणाचो प्रसार वाडोवपा खातीर व्हड प्रमाणांत यत्न चल्ल्यात. 1975 ते 1981 ह्या वर्सा मजगतीं मुळाव्या शाळांचो आंकडो 184 वेल्यान 875 चेर पावला. ते भायर 120 मुळाव्यो माध्यमिक शाळा, 34 माध्यमिक शाळा, 13 उच्च शाळा, 1 केंद्रीय शाळा, 2 पदवी महाविद्यालयां आसून 80,000 विद्यार्थी शाळांनी शिकप घेतात. राज्यांतले अरुणाचल विश्वविद्यालय इटानगर हांगा आसा.
म्हत्वाचीं थळाः राजधानी इटानगर, इटाफोर्टचे अवशेश, तवांगचो बुध्द मठ, मलिनितनचे पुराणवस्तू संग्रहालय, बिल्मार्क नगर आनी नंदाप्पा अभयारण्यां, अरुणाचल विश्वविद्यापीठ हीं हांगाचीं म्हत्वाचीं थळां जावन आसात.
अरेबियन नाइट्सः अरबी भाशेंतल्या काणयांचो नांवाजिल्लो झेलो. हाचें मूळ अरबी नांव ‘अल्फ लय्लह – व-लय्लह’ (अलीफलैलह) अशें आसून इंग्लीशींत ‘अरेबियन नाइट्स एंटरटेनमेंट’ आनी ‘वन थाउजंड अँड वन नाइट्स’ अशीं नांवां रुढ आसात. एका प्रास्तावीक कथासुत्रांत तरेकवार कथा गुथंपाचें संस्कृत ‘पंचतंत्र’ वा ‘शुकसप्तति’ हांचे भारतीय तंत्र अरेबियन नाइट्स हातूंत दिसून येता. हें कथातंत्र अस्तंती साहित्य समीक्षेंत ‘रामेन एर्त्सेलूंग’ ह्या जर्मन नांवान वळखतात.
अरेबियन नाइट्सच्या कथांच्या सांखळेची फाटभूंय अशीः इराणचो राजा शहरयार आपले राणयेच्या व्यभिचाराक लागून तिडकता आनी पुराय बायल-जातीचो सूड घेवपाचें थारायता. देखून, दर राती एके बायले वांगडा राजा लग्न जाता आनी सकाळीं फउडें तिका जितीच मारून उडयता. राजाच्या नजिराची चली शाहजादी (शाहराजाद) सगले स्त्रीजातीक वाटावपाची एक युक्त सोदून काडटा आनी बापायची संमती घेवन राजा कडेन लग्न जाता. रातीक ती राजाक आनी आपली धाकटी भयण दुनियाजाद हांकां एक काणी सांगता. आपले कथा सांगपाचे हुशारकायेन काणी अर्दीच दवरून ती रातीचें राजाचें मन काणयेच्या फुडल्या भागांत घुस्पावन दवरता. काणयेचो मुखावेलो वांटो आयकुपा खातीर दुसऱ्या दिसा राजा तिका जीवदान दिता अशें दर फांतोडेर घडटा. तिणें एक हजार राती सांगिल्ल्या काणयांनी राजा सामको रंगून वता. ताचें काळीज पाझरता आनी तो आपलो क्रूर विचार मनांतल्यान काडून उडयता.
अरेबियन नाइट्सचें प्रचलीत स्वरूप अठराव्या शतमानांत सिध्द जालें. ह्या काणयांच्या लेखकाविशीं कसलीच माहिती मेळिल्ली ना. अल्-मसूदी ह्या अरबी लेखकाच्या ‘मुरुजुझ्-झ्हब’ (947) ह्या ग्रंथांत ‘हजार अफसाना’ असो उल्लेख मेळटा, अशें नबिआ अॅबट हाणें 1949 त नदरेक हाडलें. हाचेवेल्यान फार्सी भाशेंतसून ह्यो कथा अरबी भाशेंत आयल्यो अशें अॅबटाचें मत आसा. हे कथेचे चौकटीचें मूळ भारतीय आसत अशेंय एक मत आसा.
भारत, इराण, इराक, तुर्कस्तान आनी इजिप्त हांचे कडेन संबंदीत अशे कांय कथाभाग ह्या कथांत आस्पावतात. हातूंतलीं चडशीं विशेश नामां अरबी, मुस्लिम आनी कांय भारतीय तशेंच यूरोपीय आसात. हातूंतले कांय कथा प्रसंग चीन आनी भारत हांगा घडिल्ले आसले तरी कथांचे भितल्ले भाग आनी प्रेरणा अस्सल अरबी आनी इस्लामी आसात. कालविपर्यासाचो दोश लेगीत ‘अरेबियन नाइट्स’ काणयांनी दिसून येता. इराणच्या शहरयार राजाचो कालखंड इस्लामपूर्व मानल्यार बगदाद बसरा आनी कैरो ह्या इस्लाम उपरांतच्या काळांत नामनेक पाविल्ल्या शारांचो उल्लेख विपर्यस्त दिसता. कॉफी आनी तंबाखू अनुक्रमान चवदाव्या आनी सोळाव्या शतमाना मेरेन इजिप्तांत अपरिचित आशिल्लीं. पूण तांचो उल्लेख ह्या कथांनी आयला. इजिप्तांतले पंदराव्या शेंकड्यांतले शिश्टाचार आनी चालीरिती ‘अरेबियन नाइट्स’ हातूंत दिसून येतात. घडये ह्याच काळांत तातूंतल्यो मूळ कथा पुराय करून आनी तातूंत नव्यो कथा घालून तांचो झेलो केला आसूंक जाय. कुराण सोडून अरबी साहित्यांतलो खंयचोच ग्रंथ इतली नामना आनी लोकप्रियता जोडूंक
