सामाजीक शास्त्रांचो एकामेकां कडेन संबंद येता.
राज्यशास्त्र आनी अर्थशास्त्रः अठराव्या शतमानाच्या निमण्या दशका मेरेन अर्थशास्त्राक युरोपांत ‘राजकी अर्थशास्त्र’ अशेंच नांव आशिल्लें. चाणक्य वा कौटिल्य हाणें तर चडसो राजकारणाचो अभ्यास करपी आपल्या ग्रंथाक ‘अर्थशास्त्र’ हें नांव दिल्लें, हाचेवेल्यान ‘अर्थ’ आनी ‘राजकारण’ हांचो लागींचो संबंद जिसून येता.
राज्यसंस्थेची निर्मणी जावंचे पयलीं सावन मानवी समाजांत अर्थीक वेव्हार जाताले. उत्पादन, सेवन ह्या सारक्या मुळाव्या अर्थीक वेव्हारांक राज्याची गरज आसताच असें ना. पूण सद्या संवसारभर खंयच्या ना खंयच्या शासनाची सत्ता लोकांचेर बंधनकारक आशिल्ल्यान प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष अशे सगळे अर्थीक वेव्हार राज्यसत्तेच्या अधिकाराखाल येतात. चांचेगिरी सोडून आंतराश्ट्रीय वेपार पुरायपणान राज्यांच्या संमतीन जातात.
दुसरी गजाल म्हळ्यार राज्य हें ‘अर्था’ चेर चलता. संवसारांतली संपन्न राश्ट्रां हेर राश्ट्रांचेर अधिकार चलयतात. अर्थशास्त्रांत जसो राज्याच्या विंगड विंग़ड धोरणांचो अर्थीक नियाळ करचे खातीर राज्यशास्त्रांचो अभ्यास गरजेचो आसता तशेंच दरेक राज्याकय आपली सामग्री संपन्न करचे खातीर आनी लोकांनी परिस्थिती सुदारचे खातीर अर्थशास्त्राचो पालव घेवप म्हत्वाचें आसता.
दुसऱ्या म्हाझुजा उपरांत अर्थशास्त्र आनी राज्यशास्त्र हांच्या संबंदाक एक वेगळेंच मोडण मेळ्ळें. ‘नियोजित अर्थवेवस्था’ हो नवो प्रकार मुखार आयलो. रशियांत इ. स. 1928 सावन नियोजित अर्थवेवस्थेचो प्रयोग सुरू जालो. बऱ्याच हेर देशांनीय ‘नियोजित अर्थवेवस्थेचो’ प्रत्यक्ष वेव्हारांत उपेग करूंक सुरवात केली. अर्थशास्त्राच्या नव्या नव्या अवस्थांचो प्रयोग जावंक सुरवात जाली. राश्ट्रीय अर्थीक आनी सामाजीक उदरगत सादचे खातीर अर्थसंकल्प हें एक म्हत्वाचें साधन जालें. सद्याच्या काळांत राज्यशास्त्र आनी अर्थशास्त्र हांचो एकाच वांगडा विचार जाता.
अर्थशास्त्र आनी मानसशास्त्रः मनशाचे वेव्हार मानसिक निर्णयांतल्यान जातात. अर्थीक वेव्हारय अशा निर्णयांतल्यान घडटात. ताका लागून मानसशास्त्रीय अभ्यासाचो अर्थशास्त्राचे मांडावळींत उपेग जाता. सद्याच्या काळांत उद्येगीक मानसशास्त्र, कामगारांच्यो प्रतिक्रिया, समाजीक मानसशास्त्र ह्या सारक्या शास्त्रांच्या तज्ञांनी केल्लो अभ्यास अर्थशास्त्रा खातीर भोव उपेगाचो आसा. आर्विल्ल्या अर्थशास्त्रांतली सेवनक्रिया (consumption function), मागणी विक्रिया (demand function), पुरवण विक्रिया (Supply function) ह्यो उपपत्ती मनशाच्या प्रवृत्तींच्या अभ्यासा वयल्यान तयार केल्ल्यो आसतात.
मानशास्त्राच्या अभ्यासांतल्यान मनशाच्यो विंगड विंगड प्रवृत्ती (सेवनप्रवृती, संचयप्रवृती ह्या सारक्यो) कशेतरेन काम करतात हें समजता आनी ताचेवयल्यान अर्थशास्त्राच्यो उपपत्ती फुडें मांडटात वा सुदारतात. प्रो. केन्स हाच्यो उपपत्ती समाजीक मानसशास्त्राचेर आदारित आसात. मनशाचें वैयक्तिक आनी समाजीक वर्तन कशें प्रभावित जाता आनी प्रतिक्रिया कशो घडटात हांचो शास्त्रशुध्द विचार मानसशास्त्रांत जाता. ह्या सगळ्या म्हायतीचो उपेग अर्थशास्त्राच्या अभ्यासा खातीर जाता.
इ. स. 1930 उपरांत सामश्टिक (Macro) अर्थशास्त्राचो अभ्यास जावंक लागलो आनी सगळ्या अर्थीक प्रस्नांच्यो जापो वैयश्टिक (Micro) अर्थशास्त्रा वरवीं मेळना हें सिध्द जालें. हाच्या पयलींच काय वर्सा मानसशास्त्रांतय समाजीक मानसशास्त्राच्या अभ्यासाचेर नेट दिवपाची गरज जाणवल्ली. हे नवे नदरेंतल्यान जो समाजीक मानसशास्त्रीय अभ्यास जालो. ताचो उपेग अर्थशास्त्रीय नवे पद्दतीक जालो.
सुर्वेच्या अर्थशास्त्रांतलो ‘अर्थीक मनीस’ (Economic Man) ह्या सारक्यो कल्पना वास्तव मानसिक अभ्यासाक लागून पयस जाल्यो. प्रो. केन्स हाच्या क्रांतिकारी अर्थीक विचारांची बसका म्हळ्यार समाजीक वेव्हारांचे बारीकसाणीन केल्लें निरीक्षण हीच आशिल्ली. पयल्या म्हाझुजासउपरांत सनातनवादी अर्थशास्त्राचो मार्ग सोडून ताणें वेगळे पद्दतीन विचार मुखार घालूंक सुरवात केली. हाचें मुखेल कारण म्हळ्यार ताचो समाजीक मनाची अभ्यास. बेकारीच्या संदर्भांत परंपरागत अश्या बऱ्याच काळासावन चलतल्या समतोल प्रस्तापनेचो विचार प्रमाण मानीनासतना बेकारीच्या प्रस्नांचेर खोलमेरेन विचार करून तांच्या मुळाचेर उपाय सुचवपाचो मार्ग ताणें सोदलो. हातूंत ताच्या मानसशास्त्रीय अभ्यासाचो बरोच वांटो आशिल्लो.
समाजशास्त्र आनी अर्थशास्त्रः मनशाची संस्कृताय आनी उदरगत हांचो पुराय अभ्यास करपी शास्त्र म्हळ्यार समाजशास्त्र. समाजाचे वेव्हार, संस्थांची रचणूक, परंपरा, रुढी, चालीरीती, पद्दती हांच्यावरवीं जातात. मनीस समाजाची खाशेलपणां म्हळ्यार भाशा, नितीनेम, धर्मकल्पना, शिक्षणवेवस्था आनी शास्त्र उदरगत ह्या सारक्यो गजाली आसात. तांचो अन्योन्य संबंद आनी एकामेकांवयलो प्रभाव हो समाजशास्त्राचो अभ्यासविशय जावन आसा.
समाजशास्त्राचो अभ्यास अर्थशास्त्रा खातीर केल्ल्यान ‘समाज’ आनी ‘अर्थ’ हांच्या मदले घुस्पागोंदळाचे संबंद स्पश्टपणान दाखोवंक येतात. मनीस हें एक अर्थीक यंत्र न्हय, तर समाजीक अस्तित्व. आनी ताचो समाजा कडेन आशिल्लो वेव्हार संबंद तोडून अर्थीक येवजण मुखार हाडीत जाल्यार ती फळादीक जायना हें सद्याच्या अभ्यासा वयल्यान जाणकारांक पुरायपणान समजलां. फकत आकडेवारीच्या पालवान सगळे अर्थीक प्रस्न सुटावे जायनात. ताका समाज शास्त्रीय सिध्दांताचो सांगात आसचो पडटा. हे गजालीक लागून समाजशास्त्राचो अभ्यास अर्थशास्त्रा खातीर म्हत्वाचो आसता आनी ह्या दोनय शास्त्रांमदीं लागींचे संबंद येतात.
इतिहास आनी अर्थशास्त्रः समाजीक शास्त्रांमदीं सैमीक शास्त्रां भशेन पयली थारावन प्रयोग करप शक्य नासता. काळा प्रमाण घडत गेल्ल्या घडणूकांवयल्यान तांचो अभ्यास करचो पडटा. ताका लागून इतिहासाक जाणकार ‘समाजीक शास्त्रांची प्रयोगशाळा’ अशें म्हणटात. वस्तूंच्या मोलांतले फरक, मागणेतले फरक, रोजगारी, बेकारी, उत्पादनविक्री. चलनवाड, चलनघट हांचे परिणाम जाय ते प्रमाण घडवन हाडप शक्य नासता; ताका लागून सगळ्यो अर्थीक घडणुको जशो घडत गेल्यात तसोच तांचो अभ्यास करचो पडटा. अर्थीक इतिहासाच्या नियाळांतल्यान अर्थशास्त्राक अभ्यासाचो विशय मेळटा. ह्या अभ्यासांतल्यान सिध्दांत मांडप जातात. दिसपट्टो वेव्हार होच अर्थशास्त्राचो खरो आदार आसता. जेन्ना वेव्हार आनी सिध्दांत हांची फारकत जाता, तेन्ना सिध्दांतांचें म्हत्व उणे जाता.
समाजांतल्या बदलांची दखल घेवप हेर खंयच्याय शास्त्राभशेन अर्थशास्त्रकय भोव गरजेचें आसा. ही दखल घेवपाचें कार्य इतिहास करता. ताका लागून अर्थीक बदलांचो इतिहास आनी इतिहासांत जावपी अर्थीक बदल हांचो संबंद सामको लागींचो थारता.
अर्थसंकल्प(अदमासपत्रक): येवजण (plan)प्रत्यक्षांत हाडपाचें साधन म्हळ्यार अर्थसंकल्प (budget). येवजण चड काळा खातीर आसता, जाल्यार अर्थसंकल्प थोड्या काळा खातीर. देखीक- पांच वर्सांची येवजण आसली जाल्यार ती प्रत्यक्षांत हाडचे खातीर आंखिल्लो दर वर्साचो आराखडो अर्थसंकल्पाचें रूप घेता. तशेंच, येवजण सादारण दिका थारायता, जाल्यार अर्थसंकल्प त्या दिकांनी फुडें सरपाच्यो बारीकसाणी आंखता.
येणावळ आनी खर्च हीं अर्थसंकल्पाचीं दोन तासां. येवजणेंत ङालून दिल्ल्या सुचोवण्यां प्रमाण हीं दोनूय तासां मांडपाचें काम अर्थसंकल्पाचें. हांगा अर्थसंकल्प दोन तरांनी वावुरता. 1. येणावळ आनी खर्चाची मांडावळ 2. येणावळ आनी खर्चाचें नियंत्रण.
येणावळीच्यो तशेंच खर्चाच्यो बऱ्योच वाटो आसतात. ते खातीर नियंत्रणाचें साधन म्हूण वापरतना मुखेल अर्थसंकल्प ताच्या भागांनी
