ब्रह्मदेवाक दर्शन दिलें. उपरांत शिवान स्वताचे बायलेकडेन यौगीक प्रक्रियेन समागम करून, ब्रह्मा-विष्णू-शिवासयत परतून सृश्ट निर्मिली (लिंग पुराण-41).
सृश्ट घडोवपाक दादल्या बायलेचो संबंद येवप गरजेचो आसता. झाडां-पेडां, फुलां-फळां, सुकणीं-सावदां, मनीस आदी प्राणीमात्रांत दादल्या सावन बायलेक गर्भधारणा जावन प्रजेची उत्पत्ती जाता. सृश्ट घडचे आदींसावन चलत आयिल्ल्या ह्या नेमाक पुराणाचे प्रतीक भाशेंत पार्वतीपरमेश्वर वा शिव-पार्वती म्हळां.
मूर्तिशिल्पांत शिवाचें अर्धनारीश्वर रुप सामान्या बायलें सोबीत थारलां. कवी आनी तत्वज्ञ ह्या दोगांकय ह्या रुपान भूल घाल्या. कालीदासान रघुवंशाच्या आरभांक, अर्धनारीश्वराचें नांव घेनासतना ताका अशें वंदन केलाः
वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये।
जगतः पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ।। (1.1)
अर्थः उतरां आनी तांचे अर्थ हांचें पुराय गिन्यान जावंचे म्हूण उच्चार आनी तांचे अर्थ हांचेवरी एकामेकांक लागीं येवन एकजीव जाल्ल्या ह्या संवसाराचो आवय-बापूय अशा पार्वतीपरमेश्वराक हांव वंदन करतां.
पूर्विल्ल्या काळांत योनी आनी लिंग हीं दोनूय वेगळीं प्रतिकां आसलीं. काळांतरान मनशान ह्या दोनूय प्रतिकांक शिवलिंगांत एकठांय हाडून तांची पूजा सुरू केली. मनीस जेन्ना मूर्ती घडोवपाक शिकलो, तेन्ना योनी आनी लिंग हीं प्रतिकां अर्धनारीश्वराच्या रुपांत घडोवपांत आयलीं. मनशाचें जिवीत खंड पडूंक दिनासतना चलपा खातीर ह्या दोनूय प्रतिकांचे मिलन जावप गरजेचें आसा. हो ह्या रुपा फाटलो मुखेल हेत आसा. सृश्ट घडचे पयलीं दादलो-बायल भेद कसो करताले ताची जाप दिवपाचो हो एक यत्न.
रुद्रहृदयोपनिषदांत संवसारांतले सगळें पुरुषरुप म्हळ्यार शिव तर नारी रुप म्हळ्यार उमा(पार्वती) अशें म्हळां. हीं दोगांय म्हळ्यार जगत्कारण. ‘अग्नीषोमात्मकं जगत्’ अशें श्रुतिवचन आसा. उजो हें दादल्याचें तत्व आसून तें बायलेच्या रजांत आसता. सोम हें बायलेचें तत्व आसून तें दादल्याच्या शुक्रांत आसता. काम हो भाव दोगांकय एकामेकांक लागीं हाडटा. हाका लागून दोनूय तत्वां एकामेकांचोर भाळटात. तत्वज्ञानय होच आशय सांगता. शिव जेन्ना शक्तीन भरिल्लो आसता, तेन्ना कार्य करता. शिवागमांतल्या अद्वैतांत शक्तीचो म्हळ्यार मायेचो त्याग केल्लो नासून ब्रह्मशक्ती म्हूण तिचो आपले कुडींत आस्पाव केला. शिवशक्ती कडेन सदांच समरस जालप म्हळ्यारूच अद्वैत अशें मानलां. माया ही प्रकृती आसून महेश्वर हो तिचो धारणकर्तो.
हेमाद्रीन अर्धनारीश्वराचें रुप कशें घडोवचें तें सांगलाः
शिवाची दावी बाजू बायलेची करची. तिच्या कपलाक कुकूम लावचो. केंसांचो भरिल्लो आंबाडो घालचो. गळ्यांत हार घालचे. थानां वाटकुळीं, भरिल्लीं आनी मोटीं आसचीं एका हातांत कमळ आनी एका हातांत हारशी दिवन दोळ्यांत काजळ घालचें.
शिवाची उजवी बाजू दादल्याची करची. तिचेर सगळीं दादल्याचीं लक्षणां दाखोवचीं. तकलेर जटांचो भार आनी ताचेवयर चंद्र आसचो. आंगाक भस्म आनी सोरपाचें जानवें घालचें. लिंग उबारिल्लें आसचें. कमराक सर्पमाळ, पांयांचेर कमळ, हातांत त्रिशूळ आनी रुद्राक्षाची माळ आसची.
तंत्रसारांत अर्धनारीश्वराचें ध्यान फुडले प्रमाण दिलाः
नीलप्रवालरुचिरं विलसतत्रिनेत्रम्।
पाशारुणोत्फ्लकपालकशूलहस्तम्।
अर्धम्बिकेशमनिशं प्रविभक्तभूषम्।
बालेन्दुबध्दमुकूटं प्रणमामि रुपम्।।
अर्थः निळ्या पोंवळ्यावरी सुंदर दिसपी तीन दोळ्यांचो, हातांत पाश, रक्तकमळ आनी त्रिशूळ धारण करपी, दादल्या-बायलेच्या भेसांत दिसपी, मुकुटांत चंद्रकोर धारण करपी अर्धनारीश्वराक हांव नमस्कार करतां.
तंत्रसारांत हाचे पूजाविधी, जप आनी होम सांगल्यात.
तिसऱ्या शतमानांत पॅरीफिरी हाणें अर्धनारीश्वराचे मूर्तीचो पयलो उल्लेख केला. ताका अशी मूर्ती उत्तर भारतांतल्या एके घोलींत मेळिल्ली.
दुसरी मूर्ती घारापुरी हांगा आसून तिची उंचाय 16 फूट 9 इंच आसा. थंयच्या फातरापट्यांत अर्धनारीश्वराची मूर्ती दोन भुजां आशिल्ली आनी उबी आसा. ह्या शिल्पांत शिवाच्यो जटा आनी पार्वतीचीं तटतटीत थानां दिश्टी पडटात. बादामीचे घोलींतली मूर्ती चार भुजांची आसून तिच्या सकल्या हातांत आडवो दांडो आसा. वेल्या दोनूय हातांत सोरपान गुटलायिल्लो परशु आनी कमळ हीं आसात. घारापुरी हांगासल्ली मूर्ती आठ भुजांची आनी तीन तोंडां आशिल्ली आसा. हीं तीन तोंडां म्हळ्यार शिव, रुद्र आनी उमा आसुंयेत असो समज आसा. कांय शिल्पांत शिवाचें वयर काडिल्लें लिंग दिश्टी पडटा.
अर्धमागधीः प्राकृताचे उदीच्य, प्रतीच्या, मध्यदेशीय, प्राच्य आनी दाक्षिणात्य अशे पांच भेद जाणकारांच्या मतान आसात. अर्धमागधी हें प्राच्य प्राकृताचें एक रुप. कोसल देशांत रावपी लोक ही भाशा उलयताले. हो वाठार आतां अयोध्या शार आनी ताच्या दक्षिणे कडल्या वाठारांत आसा. अर्धमागधीचें नांव देशाप्रमाण न्हय, पूण ते भाशेच्या स्वभाव धर्माक लागून अशें जालां. अर्धमागधींत शौरसेनी, मागधी आनी महाराष्ट्रीय ह्या तीनय प्राकृत भाशांचो प्रभाव दिसता. कांय व्याकरणकारांनी तर तिका ‘महाराष्ट्रीमिश्रार्धमागधी’ अशेंय नांव दिलां.
भरत हाणें नाट्यशास्त्रांत अर्धमागधीक, एके स्वतंत्र भाशेची सुवात दिल्या. पूण विश्वनाथ हाणें तिका गुप्तचर, राजपुत्र आनी शेट लोकांची भास अशें म्हळां. विश्वनाथाचें हें मत त्या काळच्या बऱ्याच व्याकरणकारांनी मान्य केलां. मुद्राराक्षसांतलो गुप्तचर ‘क्षपणक’, प्रबोधचंद्रांतलीं कांय पात्रां, अर्धमागधी उलयतना दिसतात. तशेंच भास हाणें आपल्या ‘कर्णभार’ ह्या नाटकांत कर्णाच्या तोंडांतपसून अर्धमागधी घाल्या.
अर्धमागधी हेर प्राकृत भाशां परस लोकप्रिय आनी समृध्द आशिल्ली अशें म्हणटात. कोसल प्रांतांत हिचो वापर जाल्ल्या कारणा बौध्द आनी जैन ह्या दोनय धर्माच्या प्रचाराची भास अर्धमागधी आशिल्ली. जैन पंडितांनी हे भाशेक समेस्त भाशांची जननी म्हळां. जैन धर्माच्या श्वेतांबर पंथाच्या मुनींनी अर्धमागधींत ‘सुत्तां’ बरयलीं, ग्रंथ रचले आनी बरेच कडेन भोवन उपदेश केलो. भाशा सोपी करचे खातीर तांणी सगळ्या भाशांतली उतरां अर्धमागधींत घालीं. अशे तरेन ही भास सादारण मनशां मेरेन पावली. महावीरान हेच भाशेंतल्यान उपदेश केलो. तीर्थंकरांनी बरयिल्लीं सुत्तां-समवायोग सुत्त, आयारंदग सुत्त हे भाशेचे सोबीत दाखले जावन आसात. आयारंगसुत्त भाशाविज्ञानाचे नदरेन म्हत्वाचो ग्रंथ आसा कारण तातूंत अर्धमागधीचें सगळ्यांत पोरनें रुप पळोवंक मेळटा.
भाशा विज्ञानाचे नदरेन अर्धमागधी मागधीपरस सामकी वेगळी. तिची वेवस्ता, प्रत्यय वेवस्था सगळेंच वेगळ्या स्वरुपाचें आसा. देखीक-
1. मागधींतले ‘स’ आनी ‘ल’ अर्धमागधींत ‘श’ आनी ‘र’ जाताः-
पुलिशे (मागधी)-पुरुसे (अर्धमागधी), नले (मागधी)-नरे (अर्धमागधी).
2. मागधींत प्रथमा ‘अ’ ह्या स्वरान दिसता; अर्धमागधींत ती ‘ए’ वा ‘ओ’ ह्या स्वरांत दिसता.
3. अर्धमागधींत संयुक्त स्वर आसल्यार एक व्यंजन नाशें जाता आनी तांच्या पयलींचो स्वर दीर्घ जाता. देखीक- भुक्तं (संस्कृत) –भुतं (अर्धमागधी)- भुत्तं (मागधी).
अर्धमागधीचे कांय खासा गूण म्हळ्यारः
1. बरेच कडेन व्यंजन ना जावन ते सुवातेर अर्दस्वर जाता. देखीकः सागर-सायर, स्थित-ठिय.
