आनी उपनिषद वा वेदांत कायं लोक फक्त पयल्या दोन वाटयांकूच वेद मानतात. मंत्रब्राह्मणपोर्वेदनामदधेयम। ऋक् यजुर,साम आनी अर्थव संहिता क्रमश : होता,उदृगाता,अध्वर्य आनी ब्रह्मा ह्या चार तरांच्या पुरायता खातीर आसतात होता देवांक मंत्रांनी आव्हान करता,उदृगाता मंत्रलयीन गायता,अध्वर्य यज्ञांच्या नियमाऩचेऩ संपादन करता आनी ब्रह्मा पुराय यज्ञाचें संचालन करता
ब्राह्मण गद्यात्मक आसा हातूंत कर्मकांडाचे नेम आसात आरण्यकाय गद्यांत आसात पूण हातूंत तत्वज्ञानाचें चिंतन केल्ले मेळ्टा. हे मंत्र कर्मकांड आनी पुराय यज्ञाच्या फाटल्यान आशिल्ल्या तत्वांचें चिंतन आसा ब्राह्मणाच्या निमाण्या वांट्याक उपनिषद म्हण्टात वेदांचेम सार आशिल्ल्यान.ताका वेदांतूयम्हण्टात वेदामच्या पयल्या दोन वांटयाक कर्मकांड आनी निमाण्या दोन वांटयाक ज्ञानकांड म्हण्टात.
ऋग्वेद पुविल्लो ग्रंथ आसा. हातूंत धा मंडळानी मेळून १०१७ मंत्र आसात हातूंत बहुईश्र्वरवादाचें प्रतिपादन केलां. सैमाच्या दर एका पक्षाच्या फाटल्यान ताच्या नियामकाच्या रुपान एक देव मानला जशें सूर्य, अग्नी ,पृथ्वी ,वरुन, मित्र ,अदिता , विष्णु, पुषाण, अश्र्विन ,रुद्र, पर्जन्य ,मरुत ,उप ,उषा ,धातृ ,विश्र्वकर्मी ,प्रजापति ,श्रध्दा ,मन्यु आदी देवूय आासातले पूण ते अमूर्त स्वरुपांत आसात.
वेदांत अनेकईश्श्र्वरचाद आनी अव्दैतावाद हांचो क्रमिक विकास जाल्लो पळोवंक मेळटा ऋषींच्या मनांत विचार आयले,जर प्रकृतिचीं विभिन्न तत्वां एका नेमान बांदल्यात आनी एका देवान नियंत्रित केल्ले आसूंक जाय अशें तरेन एक देव आनी एके सत्तेची कल्पना केली एकं सदविप्रा बहुधा वदन्ति चड करुन पुरुषसूक्त आनी नारदीयसूक्त हे विशीं सकेंत करता पुरुष ए वेदम सर्वं यदभूतमं यच्च भावम्
सैमाचे एकरुपतेक ऋषींनी ऋत् म्हळां .आनी ताकाय नैतीक एकरुपतेचो न्याय म्हळां ऋत् फक्त भोवतीक अवधारण ना,जाल्यार नैतीक,आध्यात्मीक,वेवस्थेचो प्रत्यय हातूंत मेळटा दर एक जड अजड पदार्थ जिचें पालन करता. अशी रक्षण करतात अग्निक ऋताचो सारथी ऋतस्य धूर्षम आनी संरक्षण ऋतस्य गोपा म्हळां ह्याचभ अर्थान उषेक ऋजावरी म्हळां शुभ आनी सत्याची इत्सा दवरप्यांक ऋजाचें पालन करचें पडटा जे तशें करिनात ते अनृताचे दिकेन वतात सर्ग आनी पृथ्वी ऋ्जाचे आवय बापूय आसात
ह्याच ऋजाचे अवधारणेंतल्यान एक देव,सत्ता आनी कर्माच्योअवधारणा निमार्ण जातात ऋजाच्या अनुरुप केल्लें कर्म शुभ आसाता ताचें उरफाटें केल्यार मात अशुभ जाता शुभ कर्माचें फळ शुभ आसता अशुभ कर्माचें फळ अशुभ आसता वेदांत ब्रह्मचर्य,गृहस्थ,वानप्रस्थ आनी संन्यासाश्रम,धर्म,अर्थ,काम,मोक्ष हे चार पुरुशार्थ तशेंच ब्राह्मण,क्षत्रिय,वैश्य आनी शुद्र ह्या चार वर्णांचो उल्लेख मेळटा
उपनिषद वैदिक तत्वज्ञानाचो उंचेलो बिंदू ताचो निमाणो वांटो म्हळ्यार उपनिषदां .वेदांचे निमाणे कडेन आनी तातूंतल्यान निश्कर्श आनी सार आशिल्ल्यानतांकां वेदांत म्हणटात. उपनिषद् (उप+नि+षद्) हाचो शाब्दीक अर्थ आसा शिश्यान गुरुच्या म्ह-यांत ध्यानस्थ बसप अशें बशिल्ल्यान मेळिल्लें ज्ञान ज्या ग्रंथांनी असलें ज्ञान आसा ताका उपनिषद् अशें म्हळां ह्या ज्ञाना ब्रह्मविद्या,गु्ह्मविद्या आनी रहस्यविद्या मह्ळा.
मुक्तिकोपनिषदां प्रमाण उपनिषदांची संख्या १०८ आसा. तातूंय ईश,केन,कठ,मुण्डक,माण्डुक्य,प्रश्र,श्वेताश्वर,तैत्तिरेय,एतरेय, झान्दोग्य मुखेल आसात ह्या उपनिषदां प्रमाण वेदांत ज्ञानकांड कर्मकांडापरस चड श्रेश्ठ.
उपनिषदांचे प्रमाण ब्रह्मा सर्वाच्च सत्ता आसा. ब्रह्म वृहधातू सावन तयार जाल्ल्यान . एक क्रियाशील,विकासशीलसत्तेचेंद्दोतक आसा. जातूंतल्यानसगळे पदार्थ भायर सरतात जाचेंर आदारुन आसा आनी जातूंतच परत ही सत्ता ,यतोइमानिभूतानिजायन्ते येन जातनिजीवन्तियतप्रणिजमिरुविशन्ति तद् ब्रह्मा ब्रह्माविकासाचे पाँच आयाम वा कोश आसातअथ,प्राण,मन,विज्ञान आनी आनन्द ब्रह्माकसच्चिदानन्द आनी अन्नत म्हळां म्हणूनच ब्रम्हाचें सामान्यपणान ज्ञान जावन शकना हें फक्त ब्रह्मविद्या,गुह्यविद्या,अध्यात्म वा ब्रह्मानुभाव विशद करुंक सांगूक शकतात
ब्रह्माच्या विषयांत उपनिषदांत दोन कथन केल्लें मेळटा एकाकनिगुर्ण श्रुति आनी दुस-याक सगुण श्रुति म्हण्टात निगुर्णश्रुतिंतब्रह्माकनिराकार,निगुण आदी सगुण श्रुतिंतताका साकार आनी सगुण अशें म्हळां शंकराचार्या सारकेल्या पयल्या पावंड्याच्या विद्वनांक आनी रामानुज,वल्लभ,मध्व आदी दुस-या पांवड्याच्या विद्वानांक चड म्हत्व दिवन अव्दैत आनी सेश्र्वर दर्शनाची संरचना केल्या ताचे बरोबरच अशें म्हळां,निगुर्ण आनी सगुण हे एकेच सत्तेचीं दोन विभिन्न रुपां आसात.
ब्रह्माक आत्मा अशेंय म्हण्टात बृहदारण्यक प्रमाण सगळ्या परिवर्तनशील पदार्थाचो अपरिवर्तनशील आदार म्हळ्यार आत्मो जागृत स्वप्न आनी सुष्टी अवस्थांत आत्मोच अणभवांचो आदार आसा आनी ताचे अपर अनुभवातीतूच आसा माण्डुक्यांत तांकां क्रमश वैश्य तेजस,प्राज्ञ आनी प्राज्ञ आनी तुरीय म्हळां हाचोय निर्देश करता,झान्दोग्यांत प्रजापतिन इन्द्राक आनी विरोचनाक हेंच सांगपाचें थारायिल्लें बृहदारण्यकामत याज्ञवल्क्यान आपली बायल मैत्रीय आनी कठांत यमान नाचिकेताक सांगलां,ह्या आत्म्याचें ज्ञान जांवंक शकना कित्याकतर हो आत्मोच दर एकल्याचो ज्ञानाचो ज्ञातो आसा
होच आत्मो जेन्ना देह धारण करता तेन्ना ताका जीव म्हण्टात. बुडकुल्यांत जशें उदक आसात तसो कुडींत जीव आसता .जीव शरीर इद्रीय,बुध्दी आनी मन हांचे पासून वेगळो असो तांचो निेयंतो स्वामी नियंतो आसा.
उपनिषदांत जगताची सत्ता आपणायल्या हिका ब्रह्माची आभास-सृश्ट वा विकास म्हळां हो मायेचो अनिवार्य असो परिणाम आसा .माया हें उतर लागींलागीं सगळ्या उपनिषदांत एक तर ब्रह्मरुपी शक्ती वा जीवचादिका अज्ञानाच्या अर्थान भरिल्ली आसा ब्रह्माचें आवरण आनी असताचो ताचे वयलो विक्षेप ही ताची दोन कामां सांगल्यात.
मायेच्या बंधनान दुख्ख आनी ताचे नाशातल्यान मुक्तताय मेळटा .मुक्ती दोन प्रकारांची आसता जीवनमुक्ती वा विदेहमुक्तीजीवाचो ब्रह्मा कडेन स्थापप म्हळ्यार मुक्ती
भगवद् गीतेंतलें तत्वज्ञान उपनिषद्,भगवद्गीता आनी ब्रह्मसुत्रांक प्रस्थानयत्री म्हळां श्रीमद् भगवद् गीता वेदव्यास रचीत महाभारताचो एक वांटो कुरुक्षेत्राच्या युध्दमळार अर्जून युध्दाची निरर्थकतेविशीं चिंता करुन श्रीकृष्णाक कर्तव्या खातीर प्रस्न करता ताका युध्दाक प्रवृत
