प्रणेतो मानतात.जैन मत वेद काळांचेय पयलीचें अशें मानतात.फुडाराक हाचे श्र्वेतांबर आनी दिगंबर अशें दोन संप्रदाय निर्माण जाले.
मति,श्रृति,अवधि,मन,पर्याय आनी केवल अशें जैन ज्ञानमीमांसेंत ज्ञनाचे पांच प्रकार मानल्यात.मति हें इंद्रियजन्य ज्ञान,जशें प्रत्यक्ष स्मृती,प्रत्याभज्ञा आदि आनी श्रृति तिर्थकारांची आसता अवधि म्हळ्यार पयसुल्लो वाठार वा कालच्या वस्तूंचें ज्ञान.फक्त देश काळाचे शीमेत पुराय ज्ञान आसा .हेर अतिद्रिंय आसात.प्रमाण आनी नेय हे हेर नदरेंतल्यान ज्ञानाचे दोन प्रकार आसात.पयलें वस्तूंचें तथावत ज्ञान जाल्यार दसरें एके तरेन मेळिल्लें वस्तूंचें ज्ञान,नैगमनय,वेव्हार नय,ऋजुसूत्रनय,शब्दानय,समामिरुढ नय,तशेंच एवमूलनय,आदि नयांचे प्रकार आसात. ह्या तत्वज्ञानांत जायत्यो सत्ता आसात.संवसार आनी तोच पदार्थ सत्य आसात,म्हणून जैन दर्शन अनेकतावादी आनी यथार्थवादी आसा.ताचें प्रमाण दरेका पदार्थाचें वेगवेगळे पक्ष आनी जायते गूण आसतात. अनंन्त धर्मात्मकं रुपं वस्तु ह्या सिध्दांताक अनेकान्तववाद म्हळां.दर एक पदार्थ द्रव्य,गूण आनी प्रकाशाचें समान्वित रुप आसा,जैन जीव आनी अजीवाक मानतात
जायते गूण आनी पक्ष आशिल्ल्या खंयच्याय पदार्थाचें सम्यक वर्णनकरपा खातीर सातमंगीनय वा सत्यवादाचो प्रयोग करचो पडटा.आसा,ना,आसा आनी नाय,अव्यक्त आसा,आसा आनी अव्यक्तय आसा,ना आनी अव्यक्तय आसा,नाय आनी अव्यक्त आसा हें सात नय सामंगी नयांत येतात.हांचेर पूर्वस्यादाचो प्रयोग जाता.हाचो अर्थ जाता-एकदृश्टीकोणांतल्यान वा कदाचित.
जैन तत्वज्ञान, ईश्वराचे सत्तेक मानीना.अहिंसा,सदाचार,आदार्य,स्वार्थत्याग,तप,नियम,संयम अदि हाची नीतिशास्त्राची मुखेल तत्वां आसात.सम्यक्,आस्था,सम्यक,ज्ञान आनी सम्यक आचार हीं ताचीं त्रिरत्नां.हांकां पाळो दिल्यारुच मोक्ष म्हळ्यार कैवल्य प्राप्त जाता.मुक्त जीव मुदग्लां सावन पयस जावन सिध्द लोकांत पावता.
बुध्दान आपलें तत्वज्ञान मौखिक रुपान दिलें.ताच्या मर्णा उपरांत ताच्या मता विशीं वाद उप्रासलो आनी स्थवीवरवादी आनी महासांघिक अशें दोन संप्रदाय तातूंतल्यान निर्माण जाले.ह्या. विस वर्गांतल्यान 11 आनी दुसर-यांतल्यान 9 वर्ग तयार जालो तो स्वताक महायान म्हणून घेवपाक लागलो. हिनयान म्हळां. तर ताचेभायर आनीक एक वर्ग तयार जालो तो स्वताक महायान म्हणून घेवपाक लागालो. हीनयानान पाली जाल्यार महायानान संस्कृत भास आपणायली. फुडे तत्वज्ञानाचे नदरेन आनीक जायते वर्ग तयार जाले.हिनयानी आशिल्ले स्वास्तिवाद्यांचे दोन पंगड जाले.वैभाशीक आनी सौभिन्तिक हे दोनूय यथार्थवादी आसात.पूण पयल्याच्या मत्ता प्रमाण ज्ञेय वस्तूचें साक्षात ज्ञान जाता आनी दुस-याच्या मताप्रमाण ज्ञेय पदार्थाचें ज्ञान अनुमानच्या माध्यमांतल्यान घडटा.योगाचार वा विज्ञानवाद तत्वज्ञानाचें प्रणेते वसुबंधु आनी ताचो भाव असंग आसात.ते हिंदू ब्राह्माण आशिल्ले.मागीर हीनयानी महायानी जाले योगाचार भूमी आनी महायानसम्परिग्रह हे असंगाचो जाल्यार अभिधम्मकोश तशेंच विज्ञानिमात्र त्रिशिंका हे वसुबंधुचे व्हड ग्रंथ जावन आसात. तांचे प्रमाण विज्ञानूच सत्य आसा.ते योगाचेरुच भार दितात. वर्णन करुंक शकना अशें विचार व विज्ञान फक्त शून्य किंमतीचे आसा,अशें ते म्हणटत.विज्ञानाचें भायर कांयच ना.महायानाच्या दुस-या तत्वज्ञाना मताक माध्यमिक म्हण्टात.हाचो प्रवर्तक नागार्जुन आशिल्लो .ह्या माताक शून्यवाद अशेंय म्हण्टात .ताचे मताप्रमाण निमाणी सत्ता शूंन्य आसा.तिकाय भूततथता अशेंय म्हळां.हाचे विशीं कांयच सांगूक शकना,पूण हीच सगळ्यांत उंचेली सत्ता अशें म्हण्टात बुध्दाचे मोलादीक विचार तीन सिध्दातांमदीं आस्पावतात-1)चार आर्य सत्यां 2)अ॑ष्ट श्रेश्ठ मार्ग आनी 3)प्रतीयसमुपाद.चार आर्य सत्यां म्हळ्यार दुख्ख,दुख्ख समुदय,दुख्ख निरोध आनी गामिनी मार्ग.दुख्ख म्हल्यार निरोधाच्या आठ पदाचो मार्ग.तीं पदां म्हळ्यार सम्यकदृश्टि, सम्यक वाक्, सम्यक् कर्मान्, आजीव,व्यायाम,स्मृती आनी समाधी शील,समाधी आनी प्रज्ञा हीं ह्या मार्गाचीं मुखेल तत्वां जावन आसा. दुख्खान भरिल्ले जीणेची उत्पती आनी निमाणी प्रिक्रिया समजावन सांगल्या.त्या सिध्दांतांक प्रतीत्य समुत्पाद अशें म्हण्टात. हातूंत बारा दुवे आसात.देखून ताका द्वदश निदान म्हणटात.हाका भवचक्र,संवसारचक्र,धर्मचक्र वा जल्ममरणचक्र अशेंय म्हण्टात.हो कारणभावो सिध्दांत हाचे बारा दुवे अशें आसात-अविद्या,संस्कार,विज्ञान,नामरुप,षडांयतन,स्पर्श,वेदना,तृष्णा.उपादान,भव,जातीय जल्म आनी जरामरण. बौध्द तत्वज्ञानात आनिकूय म्हत्वाचे सिध्दांत आसात.क्षणभंगुरवाद,अनन्तवाद,वानैरात्म्यवाद आमी कर्मवाद.खंयचोय पदार्थअ अजरंवर ना.दरेक पदार्थ खीणभराच्या अस्तित्वांत येता. आत्मोय अचल,आजार वा अमर न्हय.आत्मो म्हळ्यार एकाद्रया दिव्याच्या खीणबर पेटिल्ले ज्योतीभशेन,तो क्षणिक प्रवाहमान चेतना.मनीस म्हळ्यार फक्त तत्वांचो एकसंघ.मरणा उपरांत तो विस्कटावता.तो परत दुसरो जल्म घेना. ताचे फक्त कर्म आनी संस्कार उरतात .ते परत संघाच्या रुपान एकठावतात.दुख्खान भरिल्ल्या संवसारातल्यान भायर सरप म्हळ्यार निब्बान वा निर्वाण. ईश्वर नांवाची कसलीच सत्ता अस्तित्वांत ना.बुध्दान तत्वमीमांसीय प्रस्नांचेर मोने पण पाळ्ळां .ताचो उद्देश मनीस जीणेंत भरिल्ल्या दुख्खांचें कारण आनी ताचे निवारण सोदपाचो आशिल्लॊ.परवर्ती बौध्द तत्वज्ञान भारताभायर तिबेट,चीन,जपान.कोरिया,ब्रह्मदेश,हिंदचीन,श्रीलंका,आदी देशांत फुल्लें,फळ्ळें पूण भारतांत तें बावलें चडांत चड तें बुध्द विहारांमदींच उरलें सांख्य दर्शन साख्य शब्द संख्ये तल्यान निर्माण जाला.सम्यक् ज्ञान आनी गणना अशें ताचे दोन अर्थ आसात.पयल्या अर्थान हें तत्वज्ञान प्रकृती आनी पुरुष हांच्या वेगळेपणाच्या ज्ञानाक म्ह्त्व दिता आनी दुस-या अर्थान सत्तात्मक पदार्थाची संख्या ह्या तत्वज्ञानाचो मुकूटमणी जावन आसा.ह्या तत्वज्ञाना प्रमाण एकूण पदार्थ 25 आसात .हातूंत पुरुष आनी प्रकृती स्वतंत्र आसात.हेर पदार्थ हाचेच संयोगांतल्यान तयार जाल्यात
