ह्या तत्वज्ञानाचे प्रवर्तक कपिलमुनी आशिल्ले.आसुरी,पंचशिख,ईश्वरकृष्ण,विज्ञानभिक्षु,गौडपाद,वाचपति मिश्र,नारायण तीर्थ हे हेर सांख्य दार्शनिक.सांख्य प्रवचनसूत्र आनी तत्वसमास(कपिल),सांख्यकारिका(ईश्वर कृष्ण),सांख्यतत्वकौमुदी (वाचस्पती मिश्र) हे कांय मुखेल ग्रंथ जावन आसा. सांख्य सत्कार्यवाद मांडटा.दुदांत जे प्रमाण घंय जमता,तशें कार्य वा परिणाम कारणाभितर शक्य रुपान वर्तमानांत अस्तित्वांत रावता,हाचें खातीर हाका परिणामवाद अशेंय म्हळां,हाचेखातीर ते खूब तर्कूय दितात.’असद्करणात उपादानग्रहणात् सर्वसंभवाभावा शक्यतस्य शक्य कारणा ’ जाचे भितर पुराय संवसार अव्यक्त रुपान हाजीर आसता,ती प्रकृती स्वयंभू आसा .तिच्या अस्तित्वाखातीर पांच तर्क दिल्यात-‘भेदाना परिणामात समन्वयात कार्यत प्रवृत्तेश्च /कारण कार्य विभागात अविभागाच्च वैश्वरुपस्या’ प्रकृतीची तीन तत्वाम सत्व,रज आनी तमस हीं आसात.हांकां गूण अशेंय म्हण्टात.हे सुखदूख आनी निर्शेणेचे जनक जावन आसात.प्रकृतीभितरुच जगाची उत्पती,विकास आनी लय जाता हें सगळें पुरुषाच्या बरेपणाखातीरुच जाता.
पुरुक्ष जेन्ना प्रकृतिचे संपर्कांत येता,तेन्ना प्रकृतींत चलनवलन निमार्ण जाता.म्हणून पुरुष हो संवसाराचो निमित्तकारण आसा.पुरुष शुध्द चेतन आनी सत्ता आसा,तो निष्क्रिय,अमर आनी अपरिवर्तनशील आसा.पुरुष खूब आसात,मात प्रकृती एकूच आसा.ती जड आनी क्रियाशील आसता. सांख्याचीं 25 तत्वां फुडें दिल्ले प्रमाण-पुरुष,प्रकृती.महत्,अंहकार,मनस(6+10)पांच ज्ञानेंद्रियां(11+15),पांच कमेंद्रियां(16 -20),पांच तन्मात्रा(21- 25),पांच महाभूतां ह्या तत्वज्ञानाचे प्रवर्तक कपिलमुनी आशिल्ले.आसुरी,पंचशिख,ईश्वरकृष्ण,विज्ञानभिक्षु,गौडपाद,वाचपति मिश्र,नारायण तीर्थ हे हेर सांख्य दार्शनिक.सांख्य प्रवचनसूत्र आनी तत्वसमास(कपिल),सांख्यकारिका(ईश्वर कृष्ण),सांख्यतत्वकौमुदी (वाचस्पती मिश्र) हे कांय मुखेल ग्रंथ जावन आसा. सांख्य सत्कार्यवाद मांडटा.दुदांत जे प्रमाण घंय जमता,तशें कार्य वा परिणाम कारणाभितर शक्य रुपान वर्तमानांत अस्तित्वांत रावता,हाचें खातीर हाका परिणामवाद अशेंय म्हळां,हाचेखातीर ते खूब तर्कूय दितात.’असद्करणात उपादानग्रहणात् सर्वसंभवाभावा शक्यतस्य शक्य कारणा ’ जाचे भितर पुराय संवसार अव्यक्त रुपान हाजीर आसता,ती प्रकृती स्वयंभू आसा .तिच्या अस्तित्वाखातीर पांच तर्क दिल्यात-‘भेदाना परिणामात समन्वयात कार्यत प्रवृत्तेश्च /कारण कार्य विभागात अविभागाच्च वैश्वरुपस्या’ प्रकृतीची तीन तत्वाम सत्व,रज आनी तमस हीं आसात.हांकां गूण अशेंय म्हण्टात.हे सुखदूख आनी निर्शेणेचे जनक जावन आसात.प्रकृतीभितरुच जगाची उत्पती,विकास आनी लय जाता हें सगळें पुरुषाच्या बरेपणाखातीरुच जाता संवसारांत तीन तरांची दुख्खां आसात.आध्यात्मिक,आशिवभौतीक आनी आश्र्विदैवीक.ह्या तीन गुणाचीं कारण आसात-अविवेक दुख्खाचें कारण तर विवेक मुकतीचें,प्रृकतीसावन वेगळो ‘ कैवल्य‘ हे ज्ञान गुणांसावन पयस वचून तो मेळयता,सांख्या पुनर्जल्माचेर विस्वास दवरतात.पयली सांख्य ईश्वरवादी आशिल्ले.उपरांत ते निरिश्वरवादी जाले.
योगदर्शन ‘योग’ हें उतर युजिर वा युज धातूंतल्यान तयार जालाम जोडप वा ध्यान लावप असो ताचो अर्थ.योग शास्त्राचो प्रणेतो पतंजली आनी ताचो मूळाग्रंथ योगसूत्र. ताचे चार वाठार आसात –समाधीपाद,साधना,पाद,विभूतिपाद आनी कैवल्यपाद.पतंजली योगंत योगाक राजयोग अशेंय म्हळां योग मनाच्या विकारांक आडायता.योगस्तू चित्तवृत्ती निरोध चित्त हो प्रकृतिचो पयलो विकास.हातूंत बुध्दी,अहकार आनी मनस हांचो आस्पाव जाता.वस्तूंच्या संपर्कांत येतकच चित्ता ताचें रुप धारण करता.हाकाच चित्तवृती म्हण्टात,चित्तांत सत्वाची प्रबळताय जातकच पुरुष बुध्दीन पडबिंबित जावन ते वृत्तीक आपलेंच रुप समजता आनी होच भाव ताच्या दुख्खाचें कारण थारता.जातूंत पुरुष आपले मौलिक पळोवंक शकता.असो वास्तवीक मोक्ष म्हळ्यार चित्तवृत्तीचो निरोध.
चित्तवृत्ती पांच आसात-प्रमाण,विपर्यय,विक्लप,निद्रा आनी स्मृती.हांकां लागून पांच तरांचे क्लेश जातात-अविद्या,अस्मिता,राग,द्वेश आनी अभिनिवेश.चित्ताच्यो पांच अवस्था आसात.ताकाच चित्तभूमी अशें म्हण्टात .क्षिपृ,मूढ,विक्षिप्त,एकाग्र आनी निरुध्द.चित्तान सत्व,रजस आनी तमस अशें तीण गूण आसतात.तांचें अस्तित्व आनी प्रबळतेप्रमाण तीन तरांचीं चित्तां आसतात-प्रख्य,प्रवृती आनी स्थिती. चित्तवृत्तीच्या नियंत्रणा खातीर योग तत्वज्ञानन अष्टांग योग आसा.तो फुडेम दिल्लें प्रमाण-यम(अहिंसा,सत्य.अस्तेय,ब्रह्मचर्य,अपरिग्रह),नियम(शौच,संतोष.ईश्वर प्रणिधान).आसान,प्राणायाम(पूरक,कूंभक,रेचक),प्रत्याशर,धारण,ध्यान आनी समाधी.समाधीचे दोन प्रकार आसात-सबीज वा संप्रसात आनी निर्बिज्य वा असंप्रसात.पयल्याचे परत चार प्रकार-सवितक,सविचार,सानंद आनी सास्मिता.तर दुस-याचे दोन प्रकार आसात-भाव प्रत्यय आनी उपाय प्रत्यय योगाभ्यासांत आठ सिध्दी प्राप्त जातात.1)आणिम 2)लधिमा 3)महिमा 4)प्राप्ती 5)प्रकाम्य 6)वशित्व 7)एषित्व 8)यंत्रकामवशयित्व.पूण योगाचो उद्देश सिध्दी मळोवपाखतीर न्हय,तर मोक्ष मळोवपाचो आसा.योग विद्येन ईश्वराची सत्ता साधकाची रुपांत आपणायता.ईश्वर योगांत येवपी आडखळी पैस करुन साधकाची मदत करता.ईश्वर सगल्या त्रासां-पिडां सावन मुक्त असो एक खाशेलो पुरुष आसा.ईश्वर प्रणिधानान सिध्दी मेळटा.वेद ज्ञानशक्तीचो क्रमबध्द विकास आनी प्रकृती पुरुषाचो संयोग,योग ईश्वराचे अस्तित्वाचो सूचक आसा.सांख्याचे पुराय तत्वमीमांसेक आपणायल्यार कळटा की योग हो ताचो वेव्हारीक वांटो आसा.
न्यायतत्वज्ञान न्याय तत्वज्ञानाक प्रमाणशास्त्र.हेतुविद्या,वादविद्या,अन्विक्षी अशेंय म्हण्टात.हें चड करुन तर्कशास्त्र आनी ज्ञानमीमांसा आसा.ह्या बरयलां.न्यायवार्तिक(उधोकर),तात्पर्यटिका(वाचस्पती मिश्र),न्याय कुसुमांजली (उदयन) आनी न्यायमंजरी(जयंत) हे हेर मुखेल ग्रंथ जावन आसा.फुडाराक नव्यन्याचें संवर्धन जालेम.हातूंतलो मंगेश उपाध्यायाचो मुखेल ग्रंथ तत्वचिंत्तामणी होय येता.वासुदेव,रघुनाथ,मथुरानाथ,जगदीश आनी गदाधर नव्य न्यायाचे मुखेल विद्वान आसात.न्यायाचे ज्ञान मीमांसेत ज्ञानाचे दोन प्रकार आसात-सामान्यलक्षण,ज्ञानलक्षण आनी योगज.लौकीक ज्ञान दोन तरांचें आसा.ब्राह्म आनी आभ्यंतर. आभ्यंतर ज्ञान मना वटयां मेळटा.बाह्मज्ञानाचे पांच स्त्रोत तशेच प्रकार आसत-त्राक्षुष .श्रातेज,घ्राणज,रसज आनी त्वक्.
ज्ञानाची चार प्रमाणां आसात- प्रत्यक्ष,अनुमान, उपमान आनी शब्द.इंद्रियार्थ-सन्निकर्षजन्यं ज्ञान प्रत्यक्ष्म हाचे दोन प्रकार आनी अवस्था आसात.निर्विकल्पक आनी सविकल्पक.अनुमान हेर ज्ञानान मेळटा.हातूंत तीन पदां आसात-साध्य,पक्ष आनी हेतू.हेतुचें पक्षांत रावप म्हळ्यार पक्षधर्मता.हेतू सदांच साध्यावांगडा मेळप म्हळ्यार व्याप्ती.व्याप्ती खाशेले पक्षधर्मतेची परामर्शक आसात.परामर्शाच्या ज्ञानान उत्पन्न ज्ञान अनुमान आसा.अनुमान दोन तरांचे आसात-स्वार्थानुमान आनी परार्थानुमान.परार्थनुमानान पांच कथनां आसात-प्रतिज्ञा,हेतू,उदाहरण,उपनय आनी निगमन.व्याप्तेप्रामाण अनुमानाचे तीन प्रकार थारायल्यात –पूर्णवत,शेषवत् आनी सामान्यतोश्ट.व्याप्तीक प्राप्त करपाच्या विधीप्रमाण अनुमानचे तीन प्रकार आसतात-असिध्द(आश्रयासिध्द,स्वरुपसिध्द, व्यापत्वासिध्द0,सव्याभिचार(सादारण्,असादारण,अनुपसंहारी),सत्तप्रतिक्ष,बधिता आनी विरुध्द. तत्वज्ञानाचो संस्थापक गौतम वा अक्षपाद आसा.हाचो मोलादीक ग्रंथ व्यायसूत्र हो आसा. हाचेरुच वात्सायनान न्यायभाश्य
