जेन्ना लंकेक वतालो तेन्ना आपल्या पंगडासयत ताणें शेषाचल पर्वताचेर आशिल्ल्या स्वामीतिर्थांत न्हाण घेतलें.ह्या पुराणाच्या एकेचाळिसाव्या अध्यायांत असो उल्लेख आसा,पांडवान आपल्या वनवासाच्या वेळार ह्या पर्वतार एका वर्सामेरेन निवास केल्लो.ज्या तिर्थाचे देगेर ते राविल्ले ताचें नांव पांडवतीर्थ.
हांगा मेळिल्ल्या शिलालेखांत सगळ्यांत पुर्विल्लो शिलालेख इ.स.790 चो आसा.चोल,पांडय,पल्लव आनी तुळुव ह्या दक्षिणेंतल्या मुखेल घराण्यांचे राजा वेंकटेशाचे भक्त आशिल्ले.तांणी ह्या स्थळाच्या वेभवांत जायत्या तरांनी भर घाल्ल्याचे पुरावे मेळटात.सुंदर पांडयान इ.स.1262 त वेंकटेशाच्या देवळावयल्या कळसाक भांगराचो वर्ख काडलो.वीरनरसिंह यादवराय हाणें वेंकटेशाक भांगरा अभिशेक केल्लो.हालीच्या काळांत नागपूरचो श्रीमंत रघुजी भोंसलो हाणें हांगा देवाची सतत पुजा जावंची ही वेवस्था करुन देवाक पाचूचो एक मोलादीक खडो दिलो.इ.स.1843त इंग्लिशांनी ह्या देवस्थानाची वेवस्था हांगाच्या हाथीरामजी महंतांच्या मठाकडेन सोंपयल्ली.पूण ताच्या कारभारांत फुडें अंधाधुंदी दिसून आयिल्ल्यान इ.स.1933त मद्रास सरकारान एक कायदो करुन तिरुपती खातीर एका स्वतंत्र देवस्थान समितीची स्थापना केली.ते समितीचो मुखेल म्हणून एका सरकारी कमिशनराची नेमणूक केली.इ.स.1951 सावन तिरुमल तिरुपती देवस्थानम ह्या नांवाची कार्यकारी आधिकारी सरकारच नियुक्त करता.
वेंकटेशाच्या देवळाच्या गाभाऱ्यावयलें विमान पुरायेन भांगराचें आसा.ताका आनंदनिलयम अशें म्हण्टात.ह्या देवळाचें तोंड उदेंतेवटेन आसा.आनी ताचे भोंवतणीं तीन प्रकार आसात.पयल्या प्राकाराचें नांव संवंगीप्रदक्षिणम.ऊंच गोपूर आशिल्ल्या महादारांतल्यान भितर वतकच कृष्णदेवराय,वेंकटपतिराय आनी अच्युतराय ह्या तुळुव राजाचे पुतळे आसात.ह्याच प्राकारांत अकबराचो मंत्री तोडरमल आनी ताचे बायलेचे पुतळे आसात.तेचपरी भांगराचो ऊंच ध्वस्तंभ आसा.पयल्या प्राकाराभितर विमानप्रदक्षिणम,नांवाच्या दुसऱ्या प्राकारांत पाकशाळा,यागशाळा,कल्याणमंडप,देवाचीं वाहनां दवरपाच्यो कुडी,तेभायर योगनरसिंह,वरदराज,रामानुज,सेनाधिपती आनी गरुड हांचीं देवळां आसात.वैकुंठ एकादशीच्या प्राकाराक वैकुंठप्रदक्षिणम अशें नांव आसून तो फ्कत वैकुंठ एकादशीच्या दिसा उगडटात.हांगासल्ल्यान देवळांत वचपाक भांगराच्या पत्र्याचें दार आसा.
देवळांत वेंकटेशाची मूर्त उबी आसून तिची उंचाय 213 सेंमी.आसा.तिच्या उजव्या हातांत चक्र,दुसरो हात भुंयेवटेन,दाव्या हातांत शंख आनी कमळ आसा.मुर्तीच्या मस्तकाचेर आशिल्ली जटा आनी खांदार आशिल्लो नागबंध पळोवन संशोधकांच्या मतान हें आदलें एक शिवस्थान आसा.फुडें रामानुजांनी हे मुर्तीक शंख आनी चक्रान सुसोबीत करुन भांगराचे हात लावन घेतले.कलोतुंग चोलचो पूत तोंगमन हाणें ह्या देवळाची स्थापन केली.मुर्तीच्या आंगार सदांच सुमार साडेसाठ मण वजनाच्यो हिऱ्याच्यो आनी भांगराच्यो वस्ती आसतात.हांगा सदांच सुमार 6,000 यात्रीक येतात.सप्टेंबर-ऑक्टोबरांत आश्विन पुनवेक ब्रह्मोत्सव यात्रेक लाखांनी लोक येतात.देवाक दिवपाचें धन वा हेर वस्ती घालपाक गाभाऱ्यामुखार आशिल्ल्या रंगमंडपांत एक हुंडी(हांडी) दवरिल्ली आसता.
भांगरा-रुपाच्यो वस्ती तशेंच नोटी,नाण्यांच्या रुपान भावीक लोक हे हुंडेंत देवाच्या नांवान दान करतात.हे हुंडेतल्यान दानाची म्हायती दानी मनशाबगर हेर कोणाक कळना.
हांगाच्या कल्याणकुटटुमंडपांत कांय भावीक दादले-बायलो मुंडण करुन केंस वेंकटेश्वराक ओंपतात.देवस्थाचें वर्साचें उत्पन्न दोन कोटी परस चड आसता.तातूंतल्यानच देवस्थान,यात्रिकांची वेवस्था,धर्मशाळा,श्रीवेंकटेश विद्यापीठ मुळावी आनी माध्यामिक शाळा,गोशाळा,संस्कृत पाठशाळ,प्रकाशन,मुद्रणसंस्था,हॉस्पिटल,फार्मास आदी भौशीक कामां करतात.
तिरुपती हो गांव तिरुमलयच्या मुळांत वसला आनी थंयची जनसंख्या खूब उणी.गांवांत जायतीं देवळां आसात.तातूंतलें गोविंदराजाचें देवूळ बरेंच प्रसिध्द आसा.थंयच लागसार सह्सत्र स्तंभ मंडप आसा,ताचें शिल्पकाम उत्कृश्ट आसा.ग्रॅनायटाच्या स्तंभार मुर्ती कोरांतून काडिल्ली आसा.चंद्रचोल राजान बांदून घेतिल्लो फातराचो रथ आसा.
तिरुमलय पर्वताच्या वेगवेगळ्या वाठारांनी वझेर आनी जलाशयां आसात.स्वामीतीर्थ,आकाशगंगा,पाप विनाशिनी,पांडव-तीर्थ,वैकुंठतीर्थ,जाबालीतीर्थ आनी गोगर्भतीर्थ हीं नामनेचीं तिर्थां आसात.
वेंकटेशाच्या देवळाभायर एक पुर्विल्लें वराहस्वामीचें देवूळ आसा.विष्णु सुरावातेक आदिवराहाच्या रुपान हांगा प्रकट जालो असो पुराणांत उल्लेख आसा,देखूनच वेंकटेशाच्या दर्शनाआदीं वराहस्वामीचें दर्शन घेवपाची चाल आसा.तिरुचानूराक वेंकटेशाची बायल पद्मावती हिचें देवूळ आसा.ह्या देवळालागसार पद्मतळें आसा.
हांगाचो मुखेल उत्स्व आश्विन म्हयन्यांत 10 दीस चलता.उत्स्वाच्या पांचव्या दिसा गरुडोत्सव आनी धाव्या दिसा नारायण वनात पद्मावती वांगडा कल्याणोत्सव जाता. -रोहितेश शर्मा.
तिरोदस शुक्ल वा कृष्ण पक्षांतली तेरावी तीथ,धर्मशास्त्रांत तिरोदशींचीं जायतीं व्रतां सांगल्यांत.हेमाद्रीन तिरोदशीचें ध्यान अशें सांगला-तिरोदस ही गोरी असून,धनुष्यबाण घेवन मानग्याचेर बसल्या
तिलकव्रतः चैत्र शुध्द पाडव्या दिसा हें व्रत करपाचें आसता.ते खातीर न्हंयचे देगेर,तळ्यादेगेर वा घरांत वासाळ द्रव्यान विष्णुची आकृती काडटात आनी ताची पुजा करतात.उपरांत ताका वस्त्र आनी त्या ऋतूंत उपलब्ध आशिल्लीं फळां ओंपतात.उपरांत मंत्र म्हणूंन ताची प्रार्थना करतात,तो मंत्र असो-
भगवंस्त्रत्प्रसोदेन वर्षं क्षेमामिहास्तु मे । संवतत्सरोपसर्गा मे विलंय यान्तवशेषतः।।
अर्थ-हे भगवान,तुजे कृपेन म्हजें वर्स सुखाचें वचूं आनी वर्सांतलीं सगळीं संकश्टां नश्ट जांव. उपरांत कपलार चंदनाचो तिबो लायतात.बायल वा दादलो कोणाकय हें व्रत करुंक मेळटा.ह्या व्रताची कथा अशी –शत्रुंजय नांवाचो एक
