स्कॉटलंड- विटहॉन हें हांगाचें सगळ्यांत पोरणें तीर्थक्षेत्र.सेंट निनियन हाणें सेंट मार्टिनचे यादीक थंयचें प्रार्थनामंदिर बांदलें.सेंट अडऱ्यूसचें सेंट मेरी ऑफ द रॉक चें पवित्र थळ हे थंयचे आनीक एक नामनेचें क्षेत्र.
आयर्लंड- सेंट पॉट्रिकची पर्गेटरी डाऊन पॅट्रिक,मीथची सेंट जॉनची बांय आनी क्रॅनफिल्ड हीं थंयचीं तीर्थक्षेत्रां आसात. फ्रान्स-शार्त्र हें फ्रांसातलें मध्ययुगांतलें नामनेचें थळ.आर्विल्ल्या कांळांतलीं लुर्दीश,ला सालेत आनी लिसा हीं कांय मुखेल फ्रँच देवळां आसात.
स्वित्झर्लंड- आयंझीडेल्न हें हांगाचें सगळ्यांत म्हत्वाचें तीर्थ.
स्पेन- हांगाचें सगळ्यांत म्हत्वाचें थळ म्हळ्यार सेंट जेम्साचे देवूळ वा सांत्यांगो द काम्पोस्टेला.
जर्मनी- आखेन हें जर्मनींलें मुखेल स्थान.मध्ययुगांतलें दुसरें तीर्थ म्हळ्यार ट्रिअर.
ज्यू वा यहर्दी तीर्थक्षेत्राः जेरुसलेम वा पॅलेस्टायन ह्या इझ्रायलांतल्या शाराक ज्यू लोकांचीं धर्मीक राजधानी मानतात.हांगा खुबशीं पवित्र थळां आसात.हांगाच्या देवळाचे अस्तंते वटेनची वणत,माऊंट झायनावयली डेव्हिडाची कबर.सायमन द जस्ट हाची कबर,अब्राहम,इसाक आनी जेकब हांच्यो हिब्रनांतल्यो कबरी,मैमान वा माइमॉनिडीस हाची टायबीरियसाची कबर आनी मॅरोनांतल्यो गूढवाद्यांचयप कबरी हीं हांगाचीं पवित्र थळां आसात.ईजिप्तांत कायरो लागसार दुमूहांक एक नामनेचें सिनॅगॉग आशिल्लें.एकेकदा एकाच मनशाची कबर ज्यू आनी मुसलमान दोगूय जाण पवित्र मानतात.कर्दिस्तान,मेसोपोटीमिया,पार्शिया,अल्जिरीया,मोरोक्को,पोलंड,गॅलिशिया,व्हलिन्य हांगा ज्यूंच्यो पवित्र कबरी आसात.
पारशी तीर्थाः इराणांतल्यान भारतांत येतकच पारशी लोकांनी पयलीं दीव जुंव्याचेर संजाण गांवांत अग्निमंदिराचे आतश बेहेराम,आतशखाना,अग्यारी हे प्रकार आसात.हातूंतलें आतश बेहेराम हें सगळ्यांत श्रेष्ठ जाल्यार अग्यारी उणें प्रतीचें मानतात.भारतांत वट्ट आठ आतश बेहेराम आसात.तांतूतलो पयलो उदवाडा गांवांत उपरांत नवसारीक बांदलो.मुंबयक चार,सुरतेक दोन आतश बेहेराम बांदले.पूण ह्या थळांक खऱ्या अर्थान पारशांचीं तीर्थक्षेत्रां म्हणूंक येनात.उदवाडा हें एकूच तांचंथ यात्रेचें थळ.
पूरक नोंदःतीर्थ.
तीर्थक्षेत्राः(पळेयात तीर्थयात्रा). तीळ-1 (मराठीःतीळ,हावरी; हिंदीः जिंजली,जिंजिली तील ;गुजरातीःतल ;पंजाबीःतिली ;कन्नडःएळ्ळु ;संस्कृतःतिल,तिलक ;इंगलीशःसिसॅम,जिंजेली ;लेटीनःसिसॅमम इंडियम,सि.ओरिएंटेल ; कूळः पेडॅलिएसी).
ही सुमार 1 मी.ऊंच आनी सरळ वाडपी वनस्पत .हे वनस्पतीक खांदयो येतात आनी पुराय आंगभर बारीक केंस आसतात.सुमार एक वर्सभर जगपी हे वनस्पतीक सादीं,व्हड,एकामेकां सामकार आनी सादारण केंसाळ पानां येतात.पुराय वनस्तीचे केंस प्रापिडयुक्त(चिकट पदार्थ भायर उडोवपी ग्रंथी आशिल्ले) आसतात.पानांच्या कुशींत एकएकलीं,खर वासाचीं ,धवीम गुलाबी फुलां येतात.बोंड(फळ) लांबशें वाटकुळें,उबें,2,5,सेंमी.लांब चौकानी आसता.बियो (तीळ) ल्हान(2.5-3 1.5 सेंमी)चेपटयो,काळयो,पुडीकोराच्यो वा धाव्या आसतात.तिळांचो जितलो रंग लेव आसता तितलें तेल चड आनी निवळ आसता अशें मानतात.
हे वखदी वनस्पतीचें मूळ स्थान आफ्रिका आसून खूब पुर्विल्ल्या काळांत तें थंयच्यान भारतांत हाडलें अशें म्हण्टात.हडप्पाच्या उत्खननांत मेळिल्ल्या तिळांच्या दाण्यावयल्यान सिंधू देग्णांतले पुर्विल्ले संस्कृतींत ती लागवडीकाल आसुंये.आफ्रिकेंतलें ऑबिसिनिया हें तिळाच्या रानटी पुर्वजांचें सुरवातेचें उगमस्थान आसुंये,मध्य भारत,आसाम आनी ब्रह्मदेशाक लागवडींतल्या जातींचो उगम जाला अशे कांय तज्ञ मानतात.तशेंच चीनांतलो मध्य आनी उदेंतकडलो दोंगराळ वाठार हो लागवडींतल्या जातीचें दुसरें मूळस्थान आसुयें.हाचे भायर आनी दोन मुखेल उगमस्थानां म्हळ्यार पंजाब,काश्मीर,पाकिस्तान आनी अफघाणिस्तान आनी दुसरें उगमस्थान इराण आनी तुर्कस्थान.ह्या दोन तरांच्या उगमस्थानांतल्यान (पयलो आनी दुसरो)तिळाची वाटचाल दोन मार्गांनी जाली-उदेंतेकडेन चीन आनी इंडोचायना सावन जपानाकडेन आनी अस्तंतेकडेन भूमध्य दर्याच्या वाठारांत.भारतांतल्या लागवडींत आशिल्ल्या सगळ्यांत पोरण्या धान्यांत तीळ आसून तैत्तिरीय आनी शानेक संहिताच्या काळासावन ताचो उल्लेख मेळटा.होम धान्य आनी पितृतर्पण असोय ताचो उल्लेख आसा.तैल(तेल) हो संस्कृत शब्द तिल ह्या शब्दावयल्यान रूढ जाला.
भारतांत तेचपरी चीन,सुदान,मेक्झिको आनी ब्रह्मदेश हे तिळाचें उत्पादन करपी व्हड देश.तांचे फाटोफाट व्हॅनॅझुएला,युगांडा,नायजेरीया,बलुचिस्तान,पाकिस्तान आनी तुर्कस्थान ह्या देशांनीय ह्या पिकाची चड उण्या प्रमाणांत लागवड जाता.तेलबियांखाल संवसारांतल्या सगळ्या पिकांनी वट्ट क्षेत्र 5.6 प्रतिशत क्षेत्र आनी ताचेपसून 2.7 प्रतीशत उत्पादन तिळांचें आसा.तिगपाक आनी बरे प्रतीच्या तेलाखातीर भारतांत भिकणां आनी सांसवां हांचे फाटोफाट तिळांचो नंबर लागता.भारतांत उत्तर प्रेदश,राजस्थान,मध्य प्रदेश,आंध्र प्रदेश,तमीळनाडू,महाराष्ट्र गुजरात,ओरिसा आनी कर्नाटक ह्या राज्यांनी तिळांची लागवड करतात,गोंयांत 25-30 वर्सांफाटीं तिळाची लागवड मिश्रापिका म्हणून करताले.ह्या वर्सांनी गोंयांत तिळांची लागवड केल्ली दिश्टी पडना.
तिळांचे लागवडींतल्य प्रकारांत फुलांचो रंग,बोंडाचो आकार,ताची झाडावयली मांडणी,बियांचो रंग,तांचो आकार आनी पेरणेदिसावन कापणेमेरेनचो काळ हातूंत वेगळेपण दिसता.एकाफाटल्यान एक वा एकामेकाक सामकार मांडावळींत पानांचे कुशीत बोंडांची संख्या वेगवेगळ्या प्रकारांनी 1-3 वा दरेक कुशींत 4-5 मेरेन बोंडां कांय प्रकारांत आसात.चड करुन काळे आनी धवे प्रकारचे तीळ लागवडीखाल आसतात.
निवड आनी संकर पद्दतीन तिळांचे नवे प्रकार निर्माण करपाचें काम भारतांत 1925 सावन सुरु आसा.थळाव्या प्रकारापरस 120-200 प्रतीशत उत्पन्न दिवपी तिळाच्यो सुमार 30 सुदारीत जाती देशांतल्या वेगवेगळ्या संशोधन केंद्रांनी निर्माण केल्यात.भारतांत सिसॅमम वंशांतले वट्ट स प्रकार मेळटात तमिळनाडूंत टी.एम.व्ही-1,2,3,;
