एकवचन भोवचन पयलो पुरुश शून्य इनझ् दुसरो पुरुश सन् इ सनलार इ भूतकाळ आनी संकतार्थ –
एकवचन भोवचन
पयलो पुरुश म् क् दुसरो पुरुश शून्य लार्,लेर्
रितीदर्शक अव्यायाचो मुखेल प्रत्यय जा (जे) आसा,आघिर-जड.आघिर् जा जडपणान,बेन्-हांव ,बेनजा-म्हज्या मतान,आदाम् – मनीस.आदामजा-मनीसपणान.
1 बिर्, 2 इकि,3 उँच.4 दर्त्,5,बेश्,6आल्त.7 येदी,8,सेकिझ्,9 दोकुझ्.10 ओन् हे तुर्कींतले पयले धा अंक आसात.
तुर्की बोली उलोवपी वाठार खूब व्हड आसून तातूंत गट येतात ते अशे-
1.ईशान्य गट-रशियांतलें याकूत.मंगोलियाचे शिमेवयलें तुर्क.
2.हाका गट-मदलें आबाकान,सकयलें आबाकान,हांचे उत्तरेकडलो वाठार आनी कामासिंची.
3)अल्ताई गट-अल्ताई,तेलेउत,उत्तरेकडेल कुमांद,तार्तर,शोर,आणबा.
4.उदेंत सायबीरिया गट-(चुलिम आनी तोबोलचे) तार्तर,बाराबा,बुखरी ओत.
5.व्होल्गा-उरल गट-कॅझनचें तार्तर,मिशार,तेप्तिआर,बाखकीर,चुवाश.
6.मध्य आशिया गट.चीन आनी कान्सू वाठारांतलें तुर्क,काझाक,किरगीझ,उझबेक.रिक्वाचें तुर्क.
7.नैर्ऋत्य गट-अफघाणिस्तान,इराण आनी तुर्कमेनिस्तानांतलें,तुर्क.इराणांतलें आझरबैजान,उत्तर कॉकेशन,बालखुर,कुमिक,कारापापाख,तुर्कस्तानाचें तुर्क,बेसअरेबियांतलें गागउस.क्रिमयाचे दक्षिणेचें तार्तर.
8.हेर-तुर्कीच्या वाठारांत पातळिल्यो हेर सगळ्यो बोली.
तुर्की साहित्यः सातव्या आनी आठव्या शेंकडयांतले सायबेरिया आनी मंगोलियांत मेळिल्ले तशेंच पुरातन काळांतल्या कोक तुर्की राजांच्या भोवमानान बरयल्ले शिलालेख हे सगळ्यांत पोरणो तुर्की अवशेश उपरांतच्या काळांतलें लिखाण उईगुर लिपींत जालां.तुर्कांनी,इस्लाम धर्म आपणायतकच,अरबी आनी इराणी वाड,मयाचो वापर करपाक सुरवात केली आनी इकराव्या शेंकडया उपरांत वाड.मयीन स्वरुपाचें लिखाण जावंक लागलें.युसूफ हाज हाजीब हाचें ‘कुतादगू बिलिग’(1069) हें नितीबोधाचेर बरयल्लें काव्य उदेंत तुर्कस्थानांतलें वाड.मयीन स्वरुपांतलें पयलें लिखाण .ह्याच काळांतलें अदिब अहमद हाचें ‘अतबतुल हकयिक’ हें दुसरें पुस्तक आसा.उपरांत तुर्की भाशेच्या चगताई,अझेरी आनी ओसमानली ह्या तीन मुखेल शाखांनी वाड.मय तयार जालें. चगताई वाड.मय-मध्य अशियांतल्या तुर्कांभितर उदरगतीक पाविल्ली ही एक भास.ही तेराव्या शेंकडायाचे अखेरेक सावन सुरवात जाली.ही भास खाकानिया तुर्की भाशैचेर आदारिल्ली आसा.
भास खाकानिया तुर्की हे भाशेचेर आदारिल्ली आसा.
हेरांत ,समरकंद ह्या मुखेल केंद्रांवांगडा दिल्ली हे लेगीत भाशेचें केंद्र आशिल्लें.अली शिर नेवाई ह्या हे भाशेच्या नामनेच्या प्रतिनिधीन,इराणी संस्कृती आनी भाशा हांच्या प्रभाव काळांत लेगीत तुर्की ही खंयचेय नदरेन फार्सी पस उणी ना हें आपल्या मुहाकामतुल लुगतैन ह्या ग्रंथांत सांगलां.सम्राट बाबरान तुर्कींत कविता आनी बाबरनामा ह्यो यादी बरयल्यो.तशेंच हेर मोगल राजांनीय तुर्की भाशेंत लिखाण केलें.बाबराचो पूत कामरान मिर्झा हाचें दिवान प्रसिध्द आसा.मध्य आशियांतलो अझीझी हाणें काव्यनिर्मीती केल्ली.बैरमखान तशेंच सोळाव्या शेंकडयांतलो काशिमरचो राज्यकर्तो मिर्झा हैदर दुघलत हेय तुर्की भाशेचे कवी आशिल्ले.लघुव्याकरणां,शब्दकोशय भारतांत तयार जाले.अझफरी हाचोय एक शब्दकोश आसा.एकुणिसाव्या शेंकडयांत इन्शा हाणें आपली दीसपटी आनी कांय कविता तुर्की भाशेंत बरयल्यो.1917 उपरांत,रशियांतले नवे राजवटीखाला चगताई भाशेची सुवात उझबेक भाशेन घेतली.
आझरी वाडमय-तेराव्या –चवदाव्या शेंकडयांतले हसन ओघलू आनी काझी बुऱ्हानुद्दीन ‘दिवाना ‘त’ तुयूग ‘ ह्या खास तुर्की काव्य प्रकाराचो आस्पाव जाता .नेसिम ह्या हुरुफी पंथाच्या कवीन उर्बेरभरीत गझली बरयल्यात.ताका चौदाव्या शेंकडयांतलो सगळ्यांत श्रेष्ठ कवी मानतात.पंदराव्या शेंकडयांतलो हबीबी हो म्हत्वचो कवी आसा.शाह इस्माइल हो इराणाचो राजा तशेंच फुजुली ह्या नामनेच्या तुर्की कवीनूय आझरीत लिखाण केलें.सोळाव्या शेंकडयांतलो,दिल्ली दरबारांतलो कवी सियानी तेच भाशेन सतराव्या शेंकडयांतलो नामनेचो इंडो-इराणी कवी साइब हाच्योय हे भाशेंतल्यो कांय गझली आसात.
उस्मानाली (ऑटोमन) वाडमय-
आशिया मायनरच्या सद्याच्या तुर्कीस्थानांतल्या तुर्की भाशेची खूब भरभराट जाली.ह्याच देशांत ‘ओगूझ’ बोली ऑटोमन तुर्कीच्या स्वरुपांत इराणी प्रभावाखाला विकसीत जाली.तिच्यांत ‘दीवान एदेबियाती’(दरबारी वाडमय) हया नांवाचें अभिजात साहित्य निर्माण जालें.लोकसाहित्य ह्या काळांत तयार जावंक लागलें.तेराव्या शेंकडयांतलो नामनेचो सुफी कवी रुमी आनी ताचो पूत सुलतान वल्द हाणेंय तुर्कींत काव्य-लिखाण केलें.ह्याच शय्याद हामझा हाणें गूढकाव्य बरयल्लें.देहहानी आनी युनुस एमरे हे चौदाव्या शेंकडयांतले नामनेचे कवी.ह्या काळांत इराणी भाशेचें वर्चस्व आसून लेगीत फेनिया,कसतमोनू,बुर्सा आनी हेर सुवातींनी तुर्की भास समृध्द जावंक लागली.कितलेंशेचं अरबी आनी फार्सी साहित्य तुर्कींत अणकारीत जालें.गुलशेहरी हाणें ‘मनतिकृत’ तैर ह्या फार्सी काव्याचो तुर्कींत अणकार केलो.संस्कृतांतल्या पंचतंत्रत्राचोय फार्सी भाशेंतल्यान तुर्की भाशेंत कोणें तरी अणकार केला.अहमदी हो चवदाव्या शेंकडयांतलो आनीक एक म्हत्वची कवी आसा.सुलेमान चेलेबी,शेखी,अहमदपाशा आनी नेजाती हें पंदराव्या शेंकडयांयले ,मुखेल कवी.सुलेमान चेलेबीचें ‘मेवलिद’ हें काव्य आयज लेगीत तुर्की मुसलमान सोयऱ्यांचे पुण्यतिथी दिसा भावार्थान वाचतात.ओरुच बेग आनी आशिया पाशा झादा हांणी इतिहासीक साहित्य निर्मिती करुन मोलादीक वावर केलो.किर्क वझीर हिकायेलरी हें सोंपे तुर्की भाशेंत बरयल्लें लोकप्रिय कथासाहित्य.फुजुली,खयाली,बाकी,रुही हे सोळाव्या शेंकडयांतले कांय नामनेचे कवी,हाकीझाक फार्शीभाशेनच तुर्कींतूय खूब नामना मेळळी.ताजूत आनी तवारीख हो इतिहसग्रंथ
