उत्पादन, वखदां उत्पादन, जिवनसत्वां उत्पादन आनी हेर उत्पादनांखातीर वापरतात. खनीज तेल मुखेलपणान इंधन (fuel) म्हणून वापरतात.
- कों. वि. सं. मं.
तेली, सदानंद उर्फ गुरुदास रघुवीर:
(जल्म: १० ऑक्टोबर १९३२, दिवचल).
सुटकेझुजारी. ताणें मुळाव्या थरामेरेनचें शिकप घेतलें. तो नॅशनल काँग्रेस गोवा हे संघटनेचो वांगडी आशिल्लो. तशेंच राष्ट्रीय पत्रकां वांटपाचें कामय तो करतालो. पोलिसांनी ताच्या घराचेर धाड घाल्ली आनी चळवळीसंबंदींचें साहित्य जप्त केलें. पोलिसांनी ताका धरलो आनी स म्हयने आग्वाद बंदखणींत दवरलो. १९७४त भारत सरकारान ताम्रपत्र दिवन ताचो भोवमान केलो.
- कों. वि. सं. मं.
तेलुगू भास:
दक्षिणेतल्या पांच भाशांतली एक भास. लोकसंख्येचे नदरेन आंध्र प्रदेशाची ही तेलुगू भास द्रवीड भाशा चोंम्यांतली पयल्या क्रमांकाची भास आसा. भारतांतल्या भाशांनी तेलुगू ही दुसर्या क्रमांकाची भास आसून ती हिंदी फाटल्यान आनी बंगाली भाशेचे पयलीं येता. तिचे दक्षिणेक तमीळ, अस्तंतेक कन्नड आनी मराठी, उत्तरेक मराठी, हिंदी आनी ओडिया ह्यो भासो आसात.
तेलुगू भाशेक आंध्रभास वा ‘तेनुगू’ अशेंय म्हण्टात. तेनुगू म्हळ्यार म्होंवाभशेन गोड. विजयनगराच्या कृष्णदेवरायान ‘तेलुगू’ ही भास सगळ्या देशभाशांमदीं गोड अशें म्हळां. तशेंच नामनेचो व्याकरणतज्ञ हॅन्री मॉरिस हाणेंय सगळ्या भारतीय भाशांभितर तेलुगूकूच कर्णप्रिय अशें म्हळां. ब्राऊन ह्या अस्तंती अभ्यासकान तेलुगूक ‘उदेंतेकडली इटलियी’ अशी वर्णिल्या.
तेलुगू हो शब्द त्रिलिंगां वयल्यान आयला, अशें विद्यानाथाच्या प्रतापरूद्रयशोभूषण ह्या ग्रंथांत म्हळां. त्रिलिंग म्हळ्यार श्रीशैलावरचो मल्लिकार्जुन, कालेश्वर आनी द्राक्षाराममांतलें भीमेश्वर हीं तीन लिंगा ज्या प्रदेशांत आसात, त्या प्रदेशाक त्रिलिंग अशें नांव आशिल्लें. ह्या त्रिलिंगाचें उपरांत तिलिंग आनी तेलिंग हे अपभ्रंश तयार जावन तेलिंग हाचेवयल्यान उपरांत तेलुगू हो शब्द आयलो. न आनी ल हांच्या अभेदाक लागून तेनुगू आनी तेलुगू अशे दोन अपभ्रंश रूढ जाले.
तेलुगूचे उत्पत्तीविशीं भाशा शास्त्रज्ञांमदीं खूब मतभेद आसात. कांय जाणांच्या मतान ही भाशा द्रवीड कुटूंबांतली, पूण कांय अभ्यासक तेलुगूक आर्य परिवारांतली मानतात.
भारतांतली तेलुगू भाशिकांची संख्या १९८१ चे जनगणने प्रमाण ४,४७,०७,७९७ इतली आसून गोंयांत ही भास ५,५२७ इतले लोक उलयताले.
लिखाण आनी उच्चार – तेलुगू भाशेंत अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ॠ, ऋ, ऌ, ॡ, ए (र्हळस्व आनी दीर्घ), ऐ, ओ (र्होस्व आनी दीर्घ) औ हे सोळा स्वर आसात.
व्यंजनां – क, ख, ग, घ, ड, च, छ, ज, झ, ञ, ट, ठ, ड, ढ, ण, त, थ, द, ध, न, प, फ, ब, भ, म, य, र, ल, व, श, ष, स, ह, ळ अशीं चौतीस आसात. तेभायर क्ष आनी ज्ञ हांकांय स्वतंत्र चिन्नां आसात.
स्वरांतले ॠ, ऋ, ऌ हे तत्सम शब्दांच्या लिखाणा पुरतेच आसात. ॡ ह्या दीर्घ स्वराक र्ह स्वदीर्घत्वाच्या तत्वाप्रमाण अक्षरमाळेंत फकत सुवात आसा. ॠ चो उच्चार रू असो जाता.
तालव्य स्वर इ आनी ए हे आसून अर्दस्वर ‘य’ हो च-ज हांचेउपरांत आयल्यार ह्या व्यंजनांचो उच्चार तालव्य जाता (देखीक – चक्र, जय हांचेभाशेन) आनी हेरकडेन दंत्य जाता (देखीक – चणो) हांचेभाशेन जाता. श आनी ष ह्या व्यंजनांचो उच्चार तालव्य म्हळ्यार श भाशेन जाता.
तेलगूंत संयुक्त (जोडाक्षरां) व्यंजनां बरोवपाची पद्दत मात्शी किचकटीची आसा. सादारणपणान उपरांतचें व्यंजन पयलींच्या व्यंजनापोंदा बरयतात देखीक -
व्याकरण – नाम – नामांमदीं तीन लिंगां आनी दोन वचनां आसात. नामाच्या एकवचनाक लु ज्प प्रत्यय लायल्यार भोववचन जाता. देखीक – कलमु – लेखणी. कलमुलु – लेखण्यो. पूण कांय खेपे हाका अपवादूय आसात. देखीक – चेयि म्हळ्यार हात (एक) पूण हाताचें भोववचन करतना चेतुलु करचें पडटा.
नामाक विभक्तीप्रत्यय तशेंच शब्दयोगी अव्यय लावन ताची वाक्यांतली सुवात आनी वाक्यांतलो हेर शब्दांकडेन आशिल्लो तांचो संबंद निश्र्चीत जाता.
सर्वनाम – मुखेल सर्वनामां अशीं आसात –
क्रियापद – धातूक ‘वु’ हो प्रत्यय लायल्यार, क्रियारूप जाता. ह्या क्रियारुपाक पुरूश आनी वचनाप्रमाण प्रत्यय लागतात. ‘पोवु’ ह्या क्रियापदाचीं चालू वर्तमानकाळचीं रुपां अशीं आसात. ‘पो’ म्हळ्यार ‘वच’.
क्रियारुपाक ‘मु’ हो प्रत्यय लायल्यार आज्ञार्थी एकवचन आनी ‘दु’ हो प्रत्यय लायतकच भोववचन मेळटा. नकारवाचकाखातीर स्वतंत्र प्रत्यय आसात. ‘चुन्नानु’ हो प्रत्यय होकारवाचक आसून ‘तलेदु’ हो नकारवाचक प्रत्यय आसा. देखीक – नेनु पिवुचुन्नानु म्हळ्यार ‘हांव वतां’. नेनु पोवुतलेदु म्हळ्यार ‘हांव वचना’. हय वा ना अशी जाप मेळपी प्रस्नवाचक रुपां क्रियापदाचे निमाणें ‘आ’ हो प्रत्यय लायिल्यान मेळटा. हेर विधानांनी प्रस्नवाचक अव्ययांचो वा सर्वनामांचो उपेग जाता.
तेलुगूंत संस्कृत उतरां खूब प्रमाणांत मेळटात.
- कों. वि. सं. मं.
- सिस्टा राव
तेलुगू लिपी:
तेलुगू वर्णमाळ ही शास्त्रीय आनी पुराय आसा. चडशा सगळ्या ध्वनींखातीर तेलुगूंत लिपीचिन्नां आसात. हे वर्णमाळेंत ए आनी ओ ह्या स्वरांचे र्हीस्व आनी दिर्घ अशे दोन उच्चार आसून ह्या दोगांयखातीर स्वतंत्र लिपीचिन्नां आसात. अर्दानुस्वाराकूय एक वेगळें चिन्न आसा. रकार दोन तरांचे आसात. तातूंतल्या एकाक रेफ आनी दुसर्याक
