शकटरेफ अशें म्हण्टात. तेलुगू भाशेचे सगळे शब्द स्वरान्त आशिल्ल्यान ही भास संगिताक खूब उपेगी थारल्या. कर्नाटक संगिताच्या सगळ्या वाग्गेकारांनी हेच भाशेंत आपल्यो कृती रचल्यात. कन्नड लिपीकडेन हे तेलुगू लिपीचें बरेंच सारकेपण आसा. सुमार ४०० वर्सांपयलीं मेरेन तेलुगू आनी कन्नड ह्या दोनूय भाशांची लिपी एकूच आशिल्ली अशें म्हण्टात. तेलुगू ही ब्राम्हीचे दक्षिणात्य शैलींतल्यान तयार जाल्या. अस्तंतेकडले वनवासीचे कदंब, बदामीचे पयले चालुक्य, उदेंतेकडले वेंगीचे पयले चालुक्य आनी शालंकायन ह्या राजघराण्यांच्या शिलालेखांनी हे लिपीचें पुर्विल्लें रूप मेळटा. दक्षिण भारतांतल्या पुर्विल्ल्या शिलालेखांनी हे लिपीचो वापर केला पूण त्या शिलालेखांची भाशा मात चडशी संस्कृत आसा. इ.स. चो सव्या ते आठव्या शेंकड्यामेरेनचे तेलुगू भाशेंतले सगळ्यांत पोरणे शिलालेख अनंतपूर आनी कडप्पा जिल्ह्यांतले आसून ते तेरेनाडच्या चोळांचे आसात.
इ.स. च्या तेराव्या शेंकड्यासावन तेलुगू आनी कानडी ह्यो दोन लिपी मात्श्या प्रदेशीक भेदाक लागून वेगळ्या जायत गेल्यो. ह्याच काळांतल्या मंचना नांवाच्या एका तेलुगू कवीन तेलुगू लिपीचो ‘आंध्रलिपी’ म्हणून उल्लेख केला.
इ.स. एकुणिसाव्या शेंकड्याचे सुर्वेक मुद्रणकलेक सुरवात जातकच ह्या दोनूय लिपींक निश्र्चीत अशें स्वतंत्र आस्तित्व मेळ्ळें. पूण ताचें उत्पत्तिस्थान एकूच आशिल्ल्यान तशेंच तांच्यांतलो फरक चड जाणवनाशिल्ल्यान ज्या कोणाक हातूंतली एक लिपी वाचूंक येता, ताका दुसरीय लिपी समजूं येता.
- कों. वि. सं. मं.
तेलुगू साहित्य:
तेलुगू साहित्याच्या इतिहासाचे सदळपणान कालखंड करूंक येतात ते अशे -
१) अज्ञातकाल (इ.स. पयलीं २५० ते इ.स. १०००),
२) पयलो कालखंड (१००१ ते ११५०),
३) दुसरो कालखंड (११५१ ते १५००),
४) तिसरो कालखंड (१५०१ ते १७००),
५) चवथो कालखंड (१७०१ ते १८५०),
६) आर्विल्लो कालखंड (१८५१ ते १९४७),
७) स्वातंत्र्य उपरांतचो कालखंड (१९४७ उपरांत).
अज्ञातकाल – इ.स. पयलीं तिसर्या शेंकड्यांत आंध्रांत बौद्ध धर्माचो प्रसार वाडूंक लागलो तेन्ना थंयची प्राकृत भास ही वौद्धांच्या प्रचाराची भास जाली आनी निकतीच स्वतंत्र बोलीभास म्हणून अस्तित्व मेळिल्ले तेलुगू भाशेचेरूय हो प्राकृतचो प्रभाव पडलो. इ.स. पयलीं २०० सावन प्राकृतांत बरयल्ल्या, राजकर्त्यांचीं आज्ञापत्रां ह्या लेखांनी आनी ‘गाहा सतसई’ सारकिल्ल्या ग्रंथांनीय कांय तेलुगू शब्द मेळटात. रेनाटी चोलकालीन कोरांतिल्ल्या लेखांनी तेलुगू शब्द आयिल्ले. ह्याच वंशातल्या धनंजयाचो ‘कोलमल्ल कोरांतिल्लो लेख’ हो इ.स. ५७५ तलो पयलो तेलुगू लेख. णवव्या शेंकड्या पयलींचे कोरांतिल्ले लेख गद्य आसून गुणग विजयादित्याचे राजवटींतल्या ‘अद्दंकी कोरांतिल्ल्या लेखांत’ पयलें तेलुगू पद्य आसा. राजाश्रयाक लागून तेलुगूचे उदरगतीक अनुकूल परिस्थिती निर्माण जाल्ली अशें दिसता.
पयलो कालखंड – कालखंडाचे सुर्वेक चालुक्य नरेश राजराज हो आंध्र प्रदेशाचेर राज्य करतना नन्नय्यभट्ट हो महाकवी ताचो कुलगूरू आशिल्लो. राजराजाचे आज्ञेन नन्नय्य हाणें तेलुगू भाशेंत महाभारताचो अणकार केलो. ताचे पयलीं सुमार २५० वर्सां कन्नड महाभारत रचिल्लें. नन्नय्य हो संस्कृत आनी तेलुगूचो पंडीत आशिल्ल्यान ताणें त्या काळांतल्या लोकसाहित्याच्या आदारान संस्कृत आनी देशी शब्दांचो आनी वाक्प्रचारांचो बरो उपेग केलो. पूण सभा आनी अर्दें वनपर्व इतलो जातनाच ताका मरण आयलें. हो महाभारताचो अर्दोच अणकार लेगीत तेलुगू भाशेंत खूब मोलादाक आसा. ताकाच लागून नन्नय्याक तेलुगू भाशेचो आदिकवी ही उपाधी मेळ्ळ्य़ा. कांय विव्दानांच्या मतान ‘आंध्रशब्दचिंतामणी’ हें तेलुगूचें पयलें व्याकरण नन्नय्यानूच बरयलां. आपल्या ‘कुमार संभव’ ह्या ग्रंथांत नन्नेचोड ह्या नन्नय्याच्या काळांतल्या एका कवीन देशी शैली आपणावन वाक्प्रचार आनी म्हणींचो चड उपेग केला. ह्याच काळांत बेमुलवाडा भीमकवीन राघव-पांडवीय, शतकंठरामायण आनी नृसिंहपुराण ह्या ग्रंथांची रचना केली.
दुसरो कालखंड – नन्नय्यभट्टाचो, महाभारताचो अर्दो अणकार उपरांत तेराव्या शेंकड्यांत तिक्कन्न सोमयाजी हाणें सुरू केलो. होय एक तेलुगू भाशेचो म्हाकवीच. हाका नेल्लोरचो राजा मनुमसिद्धी हाचो आश्रय आशिल्लो. वनपर्व हें अशुभ पर्व आशिल्ल्यान नन्नय्यभट्टाक मरण आयलें अशी त्या काळांतल्या विद्धनांची समजूत आशिल्ली. तेखातीर तिक्कन्नान तें अर्दें वनपर्व तशेंच सोडून आपल्या अणकाराक विराटपर्वासावन आरंभ केलो आनी थारायल्ल्या काळाभितर ताणें महाभारत पुराय केलें. मनुमसिद्धीन खोशयेन ताका ‘कविब्रम्ह’ अशी पदवी दिली. उपरांत राजकीय घडणुकांक लागून तिक्कन्नाक तें अर्दें वनपर्व मत पुराय करूंक मेळ्ळेंना. तें काम उपरांत इ.स. च्या १४ व्या शेंकड्यांत यर्राप्रगड ह्या कवीन पुराय केलें. ह्या कवीन अन्नवेम्मा रेड्डी ह्या राजाचो आश्रय आशिल्लो. यर्राप्रगडान ही रचना श्लोकरुपान करीनासतना प्रबंधरुपान केली. तेन्नासावन ताका प्रबंधपरमेश्वर अशी पदवी मेळ्ळी. ह्या पुराय तेलुगू महाभारताक लागून नन्नय्य, तिक्कन्न आनी यर्राप्रगड हे तीन महाकवी आंध्रांत कवित्रय म्हणून वळखूंक लागले. ह्या तिगांयची स्वतंत्र आनी मोलादीक अशी वेगळी ग्रंथरचना लेगीत आसा. नन्नय्यभट्ट हाणें इंद्रसेनविजयमू आनी चामुंडिकाविलासमू हीं काव्यां; तिक्कन्नान निर्वचनोत्तररामायण, कविवाग्बंधनमू, विजयसेनमू आनी कृष्णशतकम हीं काव्यां आनी यर्राप्रगड
