हाणें रामायणमू, लक्ष्मीनृसिंहपुराणमू, हरिवंशमू हीं काव्यां रचल्यांत.
ह्याच काळांत रामायणाचोय अणकार जालो. भास्कर हो कवी आनी ताचे शिश्य हाणीं सगळ्यांनी चंपूपद्दतीन रामकथा बरयली. ह्या रामायणाक भास्कर रामायण अशें म्हण्टात. बुद्धरड्डी ह्या कवीन ह्याच कालखंडांत ‘रंगनाथरामायण’ हें रामायण बरयलें.
आनिकूय कांय नामनेचे कवी ह्या कालखंडांत जावन गेले आनी ताणीं तेलुगू भास संपन्न केली. तातूंतलो पालकुरिती सोमनाथ हो बाराव्या शेंकड्यांतलो वीरशैव कवी वरंगळच्या प्रतापरूद्र राजाचो आश्रित आशिल्लो. ताणें ‘पंडिताराध्यचरित्रम्’ आनी ‘बसवपुराणमू’ हे दोन ग्रंथ बरोवन वीरशैव पंथ आंध्रांत लोकप्रिय केलो. ह्या कवीन आपले हे दोनूय ग्रंथ व्दिपदा नांवाच्या छंदांत बरयल्यात.
तेलुगू साहित्यांत मार्गपरंपरा आनी देशीपरंपरा अशो दोन परंपरा मानतात. पुराण प्रबंध हें साहित्य मार्गपरंपरेंत येता आनी व्दिपदा साहित्य हें देशीपरंपरेंत येता. पालकुरिती सोमनाथ हो देशीपरंपरेचो खांबो मानतात.
तेलुगू भाशेंत शतकसाहित्याचो उगम हयाच कालखंडांत जालो. तेलुगूच्या चडशा सगळ्या नामनेच्या कवीनी शतककाव्य बरयलां. संशोधकांच्या मताप्रमाण तेलुगूंत सुमार अडेज हजार शतककाव्यां रचल्यांत. ह्या सगळ्यांत भद्रभूपतीचे सुमतिशतक चड परिचीत आसा.
तिसरो कालखंड – श्रीनाथ ह्या म्हाकवीक ह्या कालखंडाचो मुकुटमणी मानतात. पल्नाटी वीरचरितम हें ताचें व्दिपछंदांत बरयल्लें अमरकाव्य. तशेंच मरुत्तराटचरित, शालिवाहनसप्तशती, शृंगारनैषध, हरविलासमू, भीमपुराण, काशीखंड हीं ताचीं कांय काव्यां. अन्नमाचार्य हो ह्याच काळांतलो एक उल्लेखनीय कवी. ताणें तिरुपतीच्या व्यंकटेशाची तोखणाय करून ताच्या लीलांचें वर्णन करपी ३२,००० पद्यां बरयल्यांत अशें सांगतात. अन्नमाचार्याची खाशेली पद्यात्मक रचना आपणावन भागवता सारकिल्या म्हान ग्रंथाचो अणकार करपी हाचेफुडलो कवी म्हळ्यार बम्मेर पोतन्न, ताच्या ह्या भागवतांत ३०,००० पद्यां आसात.
ह्याच कालखंडांत कृष्णदेवराय हाची सत्ता गाजताली. दक्षिणेंतले कवी ताका ‘आंध्रभोज’ म्हण्टात. ताणें संस्कृत भाशेंत कांय काव्यां आनी नाटकां रचल्यांत, पूण तेलुगू भाशेंतलें ‘आमुक्तमाल्यदा’ हें ताचें उल्लेखनीय काव्य आसा. ताच्या दरबारांत आठ कवी आशिल्ले. तांकां अष्टदिग्गज म्हणून पाचारताले. तांचीं नांवां अशीं आसात – अलसानी पेदन्न, नंदी तिमन्न, धूर्जटी, मदयागारी मलयन्न, रामभद्र, रामराजुभूषणमू, पिंगळी सुरन्न आनी तेन्नाली रामकृष्ण. अलसानी पेदन्न हाणें ‘मनुचरित्र’ नांवाचें काव्य बरयलें. पेदनाचे काव्यगूण पळोवन कृष्णदेवरायान ताका ‘आंध्रकवितापितामह’ अशी पदवी दिवन ताचो भोवमान केलो. ताचे उपरांत नंदी तिम्मन्नान ‘पारिजातापहरण’ हें काव्य बरयलें. मलन्न हाणें ‘राजशेखरचरित्र’ हे काव्य बरयलें. अय्यल राजू रामभद्र हाणें ‘रामाभ्युदयमू’ हें काव्य आनी कृष्णदेवरायाच्या ‘सकलकथा सारसंग्रह’ ह्या संस्कृत पुस्तकाचो अणकार केलो. पिंगळी सुरन्न हाणें ‘राघवपांडवीयमू’ हें दोनअर्थी काव्य बरयलें. ह्या काव्याचो एक अर्थ रामायणाक आनी दुसरो अर्थ महाभारताक लागता. ताचें ‘कळापुर्णोदयमू’ हें दुसरें एक व्ह्ड प्रबंधकाव्य आसा. तेन्नाली रामकृष्ण ह्या सहित्याकारान ‘पांडुरंगमाहात्म्य’ आनी ‘उदभटाराध्यचरित्र’ अशीं दोन काव्यां बरयलीं. तेन्नालीक ‘विकट कवी’ अशेंय म्हण्टात.
पिल्ललमर्री पिनवीरभद्र हाणें ‘शकुंतला परिणयमु’ हो काव्यग्रंथ बरयलो. मोल्ल वा मोल्लांबाप्रभृत्री कवयित्री ह्याच काळांतली. वेमना आनी रामदास वा कंचेर्ल गोपना हाणीं विंगडविंगड विशयांचेर शतककाव्यां रचलीं. शहाजी विजयराघव नायक, चेमकूर वेंकटकवी, रंगाजम्म, त्यागराज हे ह्या कालखंडांतले नामनेचे साहित्यकार आसात.
‘यक्षगान’ हो नृत्यनाट्यप्रकार ह्याच काळांत रूढ जालो.
चवथो कालखंड – ह्या काळांत कूचिमंची तिम्मकवी हाणें शतक, दंडक आनी प्रबंधकाव्यां वांगडा कक्षणग्रंथ आनी रामायण बरयलें. कंकंटी पापराजू हाणें उत्तररामायण बरयलें. ‘आंध्रभाषापर्वमु’ नांवाची निघंटूची रचनाय ह्या काळांत जाली. विलासी राजांक संतुश्ट करपाखातीर कूचिमंची जग्ग, आडिदमू सुरकवी, पिंडिप्रोलू लक्ष्मणकवी हाणीं श्रृंगारीक रचना केल्यो. क्षेत्रय्य, त्यागराज आनी लिंगमूर्ती हाणीं भक्तिकाव्य रचलें. ह्या कालखंडाच्या शेवटाक आंध्राचेर इंग्लिशांचो अंमल सुरू जालो. तांचेवांगडा थंय क्रिस्तांव मिशनरीय आयले. तेलुगू पंडितांच्या आदारान ताणीं व्याकरण, छंद:शास्त्र ह्या विशयांचेर ग्रंथ निर्माण केले. नामनेचो कवी वेमन्न हाच्या कवितांचो इंग्लीश अणकार करून ताणीं अस्तंती लोकांक तेलुगू वाड्मयाची वळख करून दिली. मिशनर्हानी बायबलाचो तेलुगूंत अणकार केलो. पिंगळ यल्लय्य हाणें तेलुगू भाशेंत क्रिस्तचरित्र बरयलां.
आर्विल्लो कालखंड – ह्या देशांत इंग्लीश राजवट थिरावतकच लेगीत परंपरागत तेलुगू साहित्य निर्माण जायत आशिल्लें. संस्कृत नाटकां तशेंच धर्मीक ग्रंथांचे तेलुगूंत परतून अणकार जाले. श्रीपाद कृष्णमूर्तिशास्त्री हाणें रामायण, महाभारत, भागवताभायार प्रबंध, नाटकां, गद्यग्रंथ मेळून शंबरावयर ग्रंथ बरयले. कंदुकूरी वीरेशलिंगम पंतुलू हाणें कादंबरी, कथा, प्रहसनां, नाटकां, टिका, चरित्र, आत्मचरित्र ह्या विंगडविंगड साहित्यप्रकाराची तेलुगूंत बसका घाली. तिरुपती – वेंकट – कवुलू हाणें ग्रंथरचने वांगडाच शीघ्रकवित्वावरवीं लोकांत काव्याची गोडी निर्माण केली. इंग्लीश कवींचें अनुकरण करून भावकवितेची बसका घाली आनी कथात्मक लघुकाव्य खंडकाव्य, आत्मनिश्ठ काव्य, सैमीक काव्य आनी गुढकाव्याची निर्मिती केली. गुरजाड वेंकट अप्पाराव आनी रायप्रोलू सुब्बाराव हांकां आर्विल्ल्या तेलुगू साहित्याचे जनक मानतात. श्रीरंगम् श्रीनिवासराव हाचो आर्विल्ल्या प्रगतिशील कवींभितर सगळ्यांत पयलीं उल्लेख करचो पडटा.
आर्विल्ल्या काळांत, इंग्लीश शिक्षण, मुद्रणालयां, खबरांपत्रां, नेमाळीं, साहित्यसंस्था, नाट्यसंस्था हांकां लागून तेलुगू साहित्याचे उदरगतीक खूब वाव मेळ्ळो.
काव्य – एकुणिसाव्या शेंकड्याच्या उत्तरार्धामेरेन तेलुगू साहित्य चडशें पद्यात्मक आशिल्लें. पूण उपरांत हेर आंगांनीय ह्या साहित्याची वाड जाली. नवयुवाचे सुरवेक कांय विद्वान कवी जावन गेले. तातूंत मतुकुमल्ली नृसिंहकवी चड उल्लेखनीय आसा. गिडुगू वेंकट राममूर्ती हाणें सामान्य लोकांचे भाशेंतूच काव्यरचना केली. ह्याच काळांत म्हाकाव्याचेय कांय अणकार जाले. ह्या अणकारप्यांभितर श्रीपाद कृष्णमूर्तिशास्त्री, दासू श्रीरामकवी, गोपीनाथ, वाविलीकोलनू सुब्बाराव, जनमंची शेषाद्री शर्मा हे मुखेल आसात.
विसाव्या शेंकड्याचे सुर्वेक देशांत सुरू जाल्ल्या राजकीय आनी समाजीक आंदोलनांचोय काव्याचेर प्रभाव पडलो. देशजागृताये खातीर आनी अनिश्ट रुढी निवारपाखातीर प्रभावी काव्यां बरोवप जालीं. दिवाकर्ल तिरुपतीशास्त्री आनी चेळ्ळपिळ्ळ वेंकटशास्त्री हे दोन प्रतिभाशाली कवी-इश्टांनी ‘तिरुपति वेंकटकवुलू’ ह्या जोड नांवान ध्येयवादी काव्याची रचना केली. ह्या दोन कवींक लागून, आंध्रांत ‘शतावधान’ पद्दत जिती उरून लोकप्रिय जाली. हांच्याच संप्रदायांतले वेलूरी शिवरामशास्त्री, अव्वारी
