सुब्रम्हण्यशास्त्री आनी दोमा वेंकटस्वामी गुप्त ह्या कवींकूय खूब नामना मेळ्ळी.
१९२० वर्साच्या अदमासाक तेलुगू कवींचो नवो संप्रदाय निर्माण जालो. ताका ‘भावकविता’ संप्रदाय अशें नांव मेळ्ळें. रायप्रोलू सुब्बाराव हो ह्या संप्रदायाचो प्रर्वतक. ताच्या काव्यांत प्रेम आनी सौंदर्य हांचीं उदात्त रुपां दिसतात. ओलेटी, पार्वतीशम् आनी बालांत्रम वेंकटराव हे दोनूय कवी ‘वेंकटपार्वतीश्वर’ ह्या जोडनांवान वळखतात. अब्बुरी कृष्णराव, देवुलपल्ली वेंकटकृष्णशास्त्री हेय कांय मुखेल कवी आसात. देशभक्ती, सैमीक सौंदर्य, ईश्वरभक्ती, प्रेमभावना अशा विंगड विंगड विशयांचेर काव्य करपी कवींभितर विश्वनाथ सत्यनारायण, पिंगली लक्ष्मीकांतम्, काटुरी वेंकटेश्वरराव, गुर्रम्, जोषुआ, अनंतपंतुलू रामलिंगस्वामी, माधवपेद्दी बुच्चीसुंदरामशास्त्री, तुम्मल सीतारामामूर्ती चौधरी ह्या कवींचो आस्पाव जाता. विश्वनाथ सत्यनारायण हाका १९७१ वर्सा ताच्या ‘रामायण कल्पवृक्षमु’ काव्याक ज्ञानपीठ पुरस्कार मेळ्ळा. ‘अभ्युदयकवी’ ह्या नांवान वळखुपी संप्रदायांत, समाज परिवर्तनवादी, मानवतावादी अशे कवी आसून श्रीरंगम् श्रीनिवासराव वा ‘श्रीश्री’ हो ह्या संप्रदायाचो मुखेल आशिल्लो.
तेलुगूंतल्या कांय खाशेल्या काव्यप्रकारांभितर शतकसाहित्य, गीतसाहित्य, किर्तन, उदाहरण आनी दंडक, भावकविता हांचो आस्पाव जाता. तेलुगू साहित्यांत प्रबंधा फाटल्यान शतकसाहित्याक म्हत्व दिवप जाता. ताचे विशय स्वतंत्र आसतात. तेलुगूंतली ही शतकपरंपरा एकुणिसाव्या शेंकड्यामेरेन चालु आशिल्ली. गीतसाहित्यांतलीं गितां तीन प्रकारांची आसतात –
१) श्रमिकगितां,
२) वीररस वा हास्यरसयुक्त गितां आनी प्रणयगितां
३) भक्तीगितां
अशा गितांच्यो कार्यावळी अभिनयासयत ‘बुर्रकथा’ ह्या नांवान खेडेगांवांतल्यान चलतात. राजकीय पक्ष आपल्या प्रचारखातिरूय ह्या गितांचो उपेग करतात. तेराव्या शेंकड्यासावन तेलुगूंत किर्तनां बरोवपाक सुरवात जाली.
कृष्णकवी हो तेलुगूंतलो पयलो किर्तनकार. पंदराव्या शेंकड्यांतल्या ताळ्ळपाक अन्नमाचार्य हाणें किर्तनाक शास्त्रशुद्ध रूप दिलें. भद्रचलम् रामदास आनी सुब्रम्हण्य हे आनीक दोन म्हत्वाचे किर्तनकार आसात. राधाकृष्णाच्या नांवान अश्लील श्रृंगारवर्णन करपी पदांक ‘दास किर्तनां’ म्हण्टात. भक्तशिरोमणी त्यागराजाच्या किर्तनांनी साहित्य आनी संगीत हांकां सारकेंच म्हत्व आशिल्ल्यान तांकां ‘कृती’ अशें नांव आसा. उदाहरण हो काव्यप्रकार फकत तेलुगूंतूच आसा. सोमनाथाचें ‘बसवोदाहरण’ हें ह्या प्रकाराचें पयलें काव्य.
दंडक होय प्रकार संस्कृतांतल्यान फकत तेलुगूंत आसा. शृगारदंडक आनी प्रकीर्णक म्हळ्यार भोवभाशीक अशेय हातूंत प्रकार आशिल्ले. ७,००० ओळींचें एक दंडक रामायणय तेलुगूंत जालां. गुरजाड वेंकट अप्पाराव आनी रायप्रोलू सुब्बराव हांकां भावकविता काव्यप्रवाहाचे जनक मानतात. मुनिमाणिक्यम् नरसिंहराव, विश्वनाथ सत्यनारायण, अडिवी बापिराजू, शिष्ट्ला उमामहेश्वरराव, श्रीरंगम् श्रीनिवासराव, श्रीरंगम् नारायणबाबू, नारायण रेड्डी, भागवतुल शंकरशास्त्री ‘आरूद्र’ हाणींय हो काव्यप्रकार हाताळ्ळा.
नाट्य – एकुणिसाव्या शेंकड्याच्या मध्यामेरेन तेलुगूंत नाटक नाशिल्लें. १८७५ वर्सा वाविलाल वासुदेवशास्त्री हाणें ज्युलियस सीझरचें तेलुगूंत रुपांतर केलें आनी एक समाजीक नाटकूय बरयलें. उपरांत तेलुगूंत संस्कृत, बंगाली, हिन्दी आनी शेक्सपिअरचीं नाटकां अणकारलीं.
धर्मावरम् रामकृष्णाचार्य आनी कोलाचलम् श्रीनिवासराव हाणीं पयलीं स्वतंत्र आनी तरांतरांचीं नाटकां बरोवन प्रयोग केले. पानुगंटी लक्ष्मीनरसिंहराव हाणें तीस नाटकां बरयलीं. गुरजाड अप्पाराव, विश्वनाथ सत्यनारायण, आचार्य आत्रेय, शिवराजू वेंकटसुब्बराव ‘बुच्चिबाबू’ हाणींय दर्जेदार नाटकां बरयलीं. १९१० वर्सासावन तेलुगू एकांकिका बरोवपाक सुरवात जाली. तल्लावज्झल शिवशंकरशास्त्री हाणें संगितिकांचो प्रयोग केलो. पी. व्ही. राजमन्नार, मुद्दुकृष्ण सामिनेनी आनी चलम् हाणीं तेलुगूंतल्यो पयल्या दर्जाच्यो एकांकिका बरयल्यो. १९४३ उपरांतच्यो एकांकिका चड वस्तववादी आसात. बुच्चिबाबूंच्या दारिनपोये दानय्य, उमर खय्याम आनी शिष्यरक्षिता ह्या एकांकिकांक खूब नामना मेळ्ळी. गंगाधर हाचे ‘प्रार्थना’ एकांकिकेक आंध्र नाटक-कला परिशदेचें इनाम फाव जालें. गोराशास्त्री, बिच्चिबाबू, मुनिमाणिक्यम्, गिडलुरी सूर्यम् आनी कृष्णमूर्ती हे ह्या क्षेत्रांतले नामनेचे लेखक.
कादंबरी – १८७३ वर्सा कडवल्ली रामचंद्रुडू हाची ‘धर्मवती विलासमु’ ही पयली कादंबरी उजवाडा आयली. ताचे हे कादंबरीक तशेंच ‘मालती माधवमु’ आनी ‘लक्ष्मीसुंदर विजयमु’ ह्या कादंबरींक ‘चिंतामणि’ नेमाळ्याचीं इनामां फावो जाल्यांत १८७८ वर्सा वीरेशलिंगम् पंतुलू हाची ‘राजशेखर’ ही कादंबरी ‘विकार ऑफ वेकफिल्ड’ च्या आदारान बरयली. ताणें नामनेच्या बंगाली कादंबर्याचेय तेलुगू अणकार केले. विश्वनाथ सत्यनारायण हाचे ‘वेयी पडुगुलु’ हे उल्लेखनीय कादंबरेंत समाजीक, धर्मीक आनी राजकीय परिस्थितीचें परिणामकारक अशें चित्रण दिसता. नोरी नरसिंगशास्त्री हाणें उत्कृश्ट इतिहासीक कादंबर्योब बरयल्यात. चिलकमूर्ती लक्ष्मीनरसिंहम् पंतलू हाणें १८९४ वर्सा ‘रामचंद्र विजयमु’ आनी उपरांत हेमलता, कर्पूरमंजरी, अहील्याबाई, सौंदर्यतिलक, गणपती अशो स्वतंत्र आनी इतिहासीक कादंबर्योय बरयल्यो. ह्याच अदमासाक इतिहासीक, समाजीक कादंबर्योह उजवाडाक आयल्यो. तशेंच इंग्लीश, बंगाली कादंबर्याचेय तेलुगूंत अणकार जाले. तातूंत भोगराजू नारायणमूर्ती हाच्यो विमलादेवी (१९१०) आनी ‘अस्तमयमु’ (१९१६); वेल्लाळ सुब्बाराव हाची ‘राणी संयुक्ता’ केतवरापू वेंकटशास्त्री हाची ‘रायचूरुयद्धमु’ आनी दुग्गिराल राघवचंद्रय्य हाची ‘विजयनगरसाम्राज्यमु’ ह्यो उल्लेखनीय कादंबर्योस आसात. गुडिपाटी वेंकटाचलम् हाणें सामाजिक कादंबर्योस आनी चिलकमूर्ती लक्ष्मीनरसिंह्म्, मुनिमाणिक्यम्, नरसिंहराव हाणीं विनोदी कादंबर्यो बरयल्यो.
लघुकथा – लघुकथा हो वाडमयप्रकारूय अस्तंती प्रभावान आयला. मॉपासां, सोमरसॅट मॉम, ओ हॅन्री हांच्या कथांचे अणकार तेलुगूंत जाल्यात. सगळ्यांत पयलीं गुरजाड अप्पाराव हाणें स्वतंत्र कथा बरयल्यो. ताचो ‘अणिमुत्यालु’ हो कथांझेलो प्रसिद्ध आसा. वेलूरी शिवरामशास्त्री हाणें पुराणीक आनी सामाजीक विशयांचेर कथा बरयल्यात. श्रीपाद सुब्रम्हण्यशास्त्री, विश्वनाथ सत्यनारायण, चलम् आनी चिंता दीक्षितुलू ह्या पयल्या श्रेणीच्या कथाकारांसयत हेर तेलुगू कथाकेखकांनीय तेलुगू कथावाडमयांत भर घाल्या. कविकोंडल वेंकटराव हाणें गांवगिरे जिणेचेर कथा बरयल्यात. आडिवी बापिराजू, सुरवरम् प्रतापरेड्डी, जमदग्नी हाणीं तेलुगू कथेक भावप्रधानता दिल्या जाल्यार मुनिमाणिक्यम् नरसिंहराव आनी मोक्कपाटी नरसिंहशास्त्री हाणीं विनोदी कथा बरयल्यात. पालगुम्मी पद्मराजू हाचे ‘तुफान’ हे कथेक संवसारीक कथासर्तींत दुसरें इनाम फावो जालें. कोडवटिगंटी कुटुंबराव, वुच्चिबाबू, मल्लादी रामकृष्णशास्त्री हे कांय नामनेचे कथालेखक.
हेर साहित्य – जेझू क्रिश्त, व्हिक्टोरिया राणी तशेंच कांय तेलुगू कवी हांची चरित्रां बरोवन वीरेशलिंगम्, पंतलू हाणें चरित्रवाडमयाचें मुळावण घालें. हाचेउपरांत देशीविदेशी म्हापुरसांचीं चरित्रां तेलुगूंत बरोवप जाली.
निबंध, साहित्यसमीक्षा आनी संशोधनात्मक वाडमयाच्या क्षेत्रांत
