विरेशलिंगम् हाचेंच सगळ्यांत पयलीं नांव घेवचें पडटा. ताचे निबंध चडशे स्त्रीशिक्षण आनी समाजसुदारणा ह्या विशयांचेर आसात. ‘कोक्कोंड वेंकटरत्नकविकृत विग्रहतंत्रविमर्शनमु’ हो ताचो पयलो समीक्षाग्रंथ आसा. गोपालराव नायडू सारकेल्यांनी भाशेतिहास, गद्यवाडमयसमिक्षा आनी कांय कवी आनी काव्यां हांचेविशीं ग्रंथ बरयले. उपरांत खाशेले काव्यप्रकार, काव्यग्रंथ उजवाडा आयले. चांगटी शेषय्य हाचो ‘आंध्रकवितरंगिणी’ हो ग्रंथ बारा खंडांनी आसा. श्रीमती उटकूरी लक्ष्मीकांतम्मा हिणें फकत आंध्र कवयित्रींच्या काव्याचो परामर्श घेतला. तेलुगू भाशा समितीन कांय संशोधनात्मक ग्रंथांक पुरस्कार दिल्यात.
नव्यांध्रसाहित्यवीथुलु, नव्यकवितानीरांजनमु, नेटिकलापुकवित्वमु आनी आधुनिकांध्रविकासवैखरी हे आर्विल्ल्या तेलुगू काव्यावयले नामनेचे समिक्षाग्रंथ आसात. जोन्नलगडू सत्यनारायणमूर्ती हाचो ‘साहित्ययत्वविमर्श’ होय एक म्हत्वाच्चो ग्रंथ.
पुर्विल्ल्या काळांत धर्म, गणित, ज्योतिश ह्या विशयांचेर कोशरचना जाल्या. विसाव्या शेंकड्यांत भाशा, साहित्य, अर्थशास्त्र, तत्वज्ञान, विज्ञान ह्या विशयांचेरूय तेलुगू कोश तयार जाल्यात. आंध्र सारस्वत परिशद, तेलुगू भाशा समिती, आंध्र प्रदेश साहित्य अकादमी, आंध्र प्रदेशांतल्या विद्यापिठांचे संशोधन विभाग हाणीं साहित्येतिहास, समिक्षा, विशिश्ट कवीचें साहित्य, विंगडविंगड कोश ह्या प्रकारांनी मोलादीक ग्रंथरचना केल्या.
स्वातंत्र्या उपरांतचो कालखंड – ह्या काळांतल्या साहित्याचेर, बर्याचशा राजकीय, समाजीक घडणुकांचो परिणाम जाला. देखीक – राष्ट्रपित्याची हत्या, नवी राज्यघटना, आध्र प्रदेशाची स्थापणूक, आंध्र आनी तेलंगण वाठारांतलीं तीन चार आंदोलनां, विश्वनाथ सत्यनारायण हाका मेळिल्लो भारतीय ज्ञानपीठ पुरस्कार, विश्व तेलुगू संमेलन आनी हेर स्वातंत्र्या उपरांतच्या तेलुगू साहित्याचो नियाळ ह्या साहित्य प्रकारांनी घेवं येता.
काव्य – विश्वनाथ सत्यनारायण हाका ‘श्रीरामायण कल्पवृक्षमु’ ह्या महाकाव्याखातीर, भारतीय ज्ञानपीठ पुरस्कार फावो जालो. मधुनापंतुलू सत्यनारायण शास्त्री हाचो ‘आंध्रपुराणम्; होय असोच एक काव्यग्रंथ आसा. पूण उपरांत ह्या भावकवितेच्या प्रकाराक फाटीं उडोवन, ‘अभ्युदय कविता’ मुखार आयली. श्रीरंगम् श्रीनिवासराव हो ह्या प्रकाराचो मुखेल आसून शिष्टला उमामहेश्वराव आनी रूद्रज्योतिकार श्रीरंगम नारायणबाबू हाणीं ताका नवें मोडण दिलें. पट्टाभी, शंकरशास्त्री भागवतुल हाणीं नवे भाशाप्रयोग आनी प्रतिकां वापरलीं. अनिशेट्टी, सोमसुंदर, रेंतल, बाळ गंगाधर टिळक (१९१९-१९६६), कुंदुर्ती एल्चुरी, अब्बूरी वरदराजेश्र्वरराव हे ह्या संप्रदायाचे आनीक कांय नामनेचे कवी आसात. ह्या अभ्युदय कवींपरस चड खर वृत्ती आनी भाशेचे जे मेजके कवी फुडें आयले, ताणीं ‘विप्लव रचायितुल संघम्’ स्थापन केलो. दाशरथी हाची कविता लोकप्रिय आसून ती चड वीररसात्मक आसा. पुनर्नवा, महांध्रोदय हीं ताचीं कांय उल्लेखनीय काव्यां आसात. सी. नारायणरेड्डी हाणें ‘नागार्जुन सागर, कर्पूरवसंतरायलु, ॠतुचक्रम्, मंटलोमानवुडु हीं कथात्मक गेय काव्यां बरयलीं. भुवनघोषाकार रमणरेड्डी हाणें मुक्त शैली जानपद भाशा आनी बुर्रकथांसारकिल्या लोकगितांच्या माध्यमाचो उपेग केला. बोई भीमन्ना हाकाय ह्या क्षेत्रांत खूब नामना मेळ्ळ्या.
कथा – आर्विल्ली तेलुगू कथेची परंपरा अडिवी बापिराजू ह्या कवि – कथाकारापसून सुरू जाता. ‘भोगीरलोय, नागलि, शैलबाला, हिमालयरश्मि’ ह्यो ताच्यो नामनेच्यो कथा आसात. पूण कोडवटिगंटी कुटुंबराव, त्रिपुरनेमी गोपीचंद, बुच्चिबापू आनी पालगुम्मी पद्मराजू ह्या चौगांकूय तेलुगू कथेच्या नव्या पर्वाचें श्रेय फावो जाता. आध्रं राज्यस्थापने उपरांत म्हळ्यार १९६० उपरांतच्या कथांनी, नव्या जीणेमूल्यांचो पुरस्कार करपाची प्रवृत्ती साहित्यीक रूप घेवंक लागली. अशा कथाकारांमदीं राचकोंडा विश्र्वनाथशास्त्री, बाळ गंगाधर टिळक, बलिवाडा कांताराव, कोम्मूरी वेणुगोपालराव, अवसरम् रामकृष्णराव, मधुरांतकम् राजाराम, मंजुश्री, चलसानी प्रसादराव ह्या कथाकारांचो आस्पाव जाता. तेलुगू कथा – लेखिकांची संख्याय खूब व्हड आसा. चड नामनेच्या लेखिकांभितर वासिरेड्डी सीतादेवी, रंगनयकम्मा, परिमला सोमेश्वर आनी बीनादेवी हांचो आस्पाव जाता.
कादंबरी – १९२० ते १९४० हीं वीस वर्सां अडिवी बापिराजू, विश्र्वनाथ सत्यनारायण आनी गुडिपाटी वेंकटाचलम हाणीं गाजयलीं. उपरांतच्या धा वर्सांनी गोपीचंद, बुच्चिबाबु, जी. वी. कृष्णराव आनी राचकोंडा विश्वनाथशास्त्री हाणीं संज्ञाप्रवाह, मनोविश्लेशण, अस्तित्ववाद ह्या विशयांनी तेलुगू कादंबरीक अद्ययावत स्वरूप मेळोवन दिलें. स्वातंत्र्यप्राप्ती उपरांतच्या लेखकांभितर कोडवटिगंटी कुटुंबराव, महीधर राममोहनराव, उप्पल लक्ष्मणराव हांचीं नांवां उल्लेखनीय आसात. नव्या लेखकांभितर बलिवाडा कांताराव, आर. एस. सुदर्शनम्, रंधी सोमराजू, कोम्मूरी वेणुगोपालराव हाणीं मध्यम वर्गीय जिणेचें कलात्मक चित्रण केलां. ह्याच कालखंडांत पी. श्रीदेवी, वासिरेड्डी सीतादेवी, परिमला सोमेश्र्वर आनी रंगनायकम्मा ह्यो नामनेच्यो कादंबरी लेखिका आसात.
व्यक्ती आनी समाज हांच्यांतलो संघर्श खरपणान चितरावपी कादंबर्यांनी पोला प्रगडा सत्यनारायणमूर्ती हाच्या संघम् चेसिन मनिषि, कौसल्या, दीपशिखो ह्यो कादंबर्योी येतात. उदय किरणालु, येडुरोजुला माजिली, अन्वेषण ह्या पोतुकुची सांबशिवराव हाच्या कादंबर्यांनी ह्या खर सर्तीच्या काळांत जावपी संवेदनाक्षम व्यक्तीची ओडाताण बरे तरेन चितरायल्या. प्रयोगशील लेखकांभितर ‘नविन’ हाची ‘अंपशय्या’ आनी वड्डेर चंडीदास हाचे ‘हिमज्वाला’ हे कादंबरेचो उल्लेख जाता.
नाटक – स्वातंत्र्या उपरांत नाटकांवयलो अस्तंती प्रभाव खूब उणो जालो. नित्याचे सादे – सोंपे भाशेंत सुटसुटीत तीन अंकी नाटकां आनी एकांकिका बरोवप जाल्यो. प्रजा नाटक मंडळीन १९४५ वर्सा ‘मुंदडगू’ आनी उपरांत ‘मा भूमी’ हीं नाटकां रंगमाचयेर हाडलीं. ह्याच काळांत ‘कुरूक्षेत्रम्, रक्तकन्नीर चिंतामणि’ हींय नाटकां खूब गाजलीं. आत्रेय हाचें ‘एन्. जी. ओ.’ हें नाटकूय खूब गाजलें. पालगुम्मी पद्मराजू हाचें ‘डॉक्टरला वृत्तिधर्ममु’, बुच्चिबाबूचें ‘दारिना पोये दानय्य’, वाविलाल सोमयाजुलू हाचें ‘नायकुरालू’, विंजमूरी शिवराम हाचीं ‘विजयपताका, राजलक्ष्मी, कलोपासना हीं नाटकां, सोमंची यज्ञन्नाशास्त्री हाचीं ‘कल्याणी, न्यायम्, पेद्दामनुष्युलु, रिहर्सल्स ‘हीं नाटकां आनी आमनचेर्ल गोपालराव हाचें ‘मल्लम्मादेवा उसुरू’ तशेंच कोंडमूडी गोपालरायशर्मा हाचें ‘येदुरिता’ हें नाटक खुबूच गाजलें.
१९४९ उपरांतच्या नाटककारांभितर डी. व्ही. नरसराजू (नाटकम्), अवसरला वेंकटनरसू (ज्योतिर्मयी), प्रख्या श्रीराममूर्ती (कालरात्रि, फणी, मनिषितो मनिषि), कोर्रापाटी गंगाधरम् (गुड्डिलोकम्), रेंट्ल गोपालकृष्ण (इन्स्पेक्टर जनरल), अवसरला सूर्यराव (पंजरम्), के. व्ही. रमणरेड्ड्दी (राजीवम्) हे नामनेचे नाटककार. एन. कृष्णम्माचारी (तेलुगू गड्डा), शंकरशास्त्री भागवतुल आरूद्र (शालभंजिका), के. व्ही. नरसिंहम् (उषारागम्) हे कांय उपहासप्रधान आनी संगीतप्रधान नाटककार. १९४९ वर्सा उपरांत राजमन्नार चलम्, नार्ल, मुद्दुकृष्ण, भमिडिपाटी, कामेश्वरराव, गोराशास्त्री हांच्यो दर्जेदार एकांकिका उजवाडा आयल्यो. मारूतीराव, रावी कोंडलराव, नंदी रामस्वामी, इनॉल, जॉन्सन हांच्या प्रयोगीक
