आसून, चडशो सगळ्यो न्हंयो ल्हान आनी उथळ आसात. पावसाळ्यांत ह्या न्हंयांक हुंवार येतात आनी गिमाच्या दिसांनी त्यो सुकतात. उदेंत दर्यादेगांचेर कांय न्हयांनीं तोंडां आसात. जुंग यांग शानमो पर्वतांची चडांत चड उंचाय ‘माऊंट मॉरिसन’ वा ‘यू शान’ ह्या सुवातांचेर ३,९९७ मीटर आसा. ३,००० मीटरांपरस चड उंचायेचीं खूब तेमकां आसात. हाच्या वट्ट क्षेत्रफळांतली ३८% भूंय दोंगराळ आसून २५% जमीन दोंगर – देंवतेची आसा. दोंगराळ भागांत न्हंयांचे प्रवाह नेटाचे आसून सखल प्रदेशांत तांचो वेग उणो आसा. ताका लागून हांगा बरींच सुपीक देगणां आसात. तैवानांत, टर्शरी कालखंडांत तयार जाल्ले खडक व्हड प्रमाणांत आसून लॅटेरायट आनी लाव्हाचीं खडपांय दोंगराळ भागांत मेळटात. ह्या प्रदेशांत भूंयकांपाचे ल्हान व्हड धक्के बसत आसतात.
हो जुंवो कर्कवृत्ताचेर आशिल्ल्यान, गिमाच्या दिसांनी हांगाची उश्णताय बेताचीच आसता. जून ते सप्टेंबर मेरेन दर्यादेगेवयलें तापमान सुमार ३०० सॅ. आसून हेरकडेन उंचायेप्रमाण उणें जायत वता. जानेवारींत तापमान १५० सॅ. च्या अदमासाक आसता. शिंयाळ्यांत मध्यवर्ती पर्वतांचेर हिम आसता. मे ते सप्टेंबर म्हयन्यांमदीं नैर्ऋत्य मौसमी वार्यादपसून दर्यादेगेचेर १५० सेंमी. पसून भितरल्या वाठारांनी ३०० सेंमी. मेरेन पावस पडटा. दोंगराळ वाठारांनी ७२२.५५ सेंमी. मेरेन पावस पडिल्ल्याची नोंद आसा. पॅसिफिक म्हासागराकडल्यान येवपी वार्याक लागून ईशान्य तैवानांत, शियांच्या दिसांनी खूब पावस पडटा.
वनस्पत – उश्ण आनी दमट हवा, वोत आनी योग्य त्या पावसाक लागून ४८% भुंयेचेर सैमीक वनस्पत आसून आसून २३ लाख हॅक्टरांत कापूर, ओक आनी चेस्टनट फिकुआ, पंडानू, सायप्रस हे रूख मेळटात. तैवान जुंवो हो जगांतलो सैमीक कापूर आनी कापूर तेलाचो उत्पादक. थंयच्या रानांनी ओक आनी सायप्रस हीं झाडां आसात. रानांच्या भितरल्या वाठारांनी आयज लेगीत मनशांनी आफडूंक फावना असलीं झाडां आसात. सखल वाठारांत कोंडो, ताड ही झाडां आसात. १,८०० ते २,४०० मीटर उंचायेचेर सॅडर सायप्रस, ज्युनिपर, र्होनडोडँड्रॉन, मॅपल, जपानी सॅडर हे समशीतोश्ण कटीबंधीय रूंद पानांचे रूख आसात. कापराचीं झाडां ६०० ते १,८०० मीटर उंचायेचेर आसतात.
दर्यादेगेर खूब नूस्तें मेळटा. माकड, हरण, रानदुकर, वांस्वेल, रानमेंढरां, रानमांजर, चित्तो हे रानटी प्राणी आनी महोका, जीवधरपी, किंगफिशर, लार्क हे पक्षी हांगा दिसतात.
इतिहास – इसवी सनाच्या सातव्या शेंकड्यांत कांय चिनी लोक फॉर्मोझांत आयले आनी उपरांत सुमार १० शेंकड्यांनी मांचुंनी चीनाचेर घुरी घालतकच फूक्येन – ग्वंगटुंग प्रांतांतल्यान आयिल्ल्या चीनी लोकांनी फॉर्मोझांत वसणुको केल्यो. पूण हांगाचे मूळचे लोक हे मलाया वा इंडोनेशियांतल्यान आयले आसुयें अशें एक मत आसा.
१५९० वर्सा पोर्तुगेजांनी आनी तांचे उपरांत स्पॅनीश आनी डचांनी वेपाराच्या निमतान आपल्यो वखारी फॉर्मोझांत दवरिल्ल्यो. पूण तांकां सतराव्या शेंकड्यांत मांचुंनी धांवडावन घाले. उपरांत १८५८ वर्सा कीलुंग आनी गाउश्युंग हीं दोन बंदरां पारक्यांक वेपाराखातीर उपलब्ध जालीं. पूण चीनी-जपानी झुजाउपरांत १८९५ वर्सा हो जुंवो जपानाच्या ताब्यांत गेलो.
दुसर्या म्हाझुजा उपरांत तैअवनाचेर अमेरिकन विमानांनी भयंकर बॉम घाले आनी १९४३चे कायरो परिशदेप्रमाण आनी १९४५चे पॉट्सडॅम कबालातीप्रमाण तैवान हो चीनाचोच एक प्रांत म्हणून चीनाक दिलो.
१९४९ वर्सा चीनांत सगळ्याक साम्यवादी राजवट येतकच चियांग-काय- शेक हाच्या फुडारपणाखाल राष्ट्रीय चीनाचे सरकार हांगा हाडलें.
राज्यवेवस्था – अध्यक्ष हो देशाचो मुखेल आसून उपाध्यक्ष आनी प्रधानमंत्री हे ताचे सहाय्यक आसतात. तैवानांतले राष्ट्रीय आमसभेंत ताची ६ वर्सांखातीर नेमणूक केल्ली आसता. पांच नियामक मंडळां राज्यकारभार पळेतात. ह्या नियामक मंडळाक ‘युआन’ अशें म्हण्टात. ५ शारां आनी १६ प्रांतांनी, राज्यकारभाराखातीर देशाची विभागणी केल्ली आसता. कायदो-नियंत्रक युआन हें सगळ्यांत मुखेल आसून राज्यकारभार करपी, न्याय दिवपी आनी परिक्षा घेवपी हेर युआन आसतात.
कायद्यान १९ वर्सां पिरायेवयल्या सगळ्या धडधाकट नागरिकांक २ वर्सां सेनादळांत वा ३ वर्सां वायुदळांत वा नौदळांत सक्तीन काम करचें पडटा. सर्वोच्च अधिकारी आशिल्ल्या अध्यक्षान वटहुकूम काडप, कायदेमंडळान मंजूर केल्ल्या विधेयकांक संमती दिवप, सेनेच्या मुखेल्याची जापसालदारी सांबाळप, परराष्ट्रीय धोरण आंखप हीं मुखेल कामां आसात.
१९४७ वर्सा रिपब्लिक ऑफ चायनाची १,४३५ वांगड्यांची राष्ट्रीय सभा वेंचप जाली. १९४८ वर्सा वेंचिल्लें सर्वोच्च विधिमंडळ ४४२ वांगड्यांचें आशिल्लें. ह्या मंडळाची वांगडी संख्या १९७२ वर्सा अनुक्रमान ५३ आनी ५१ नी वाडयली आनी तांची मुदत बेमुदत वाडयली. २३ डिसेंबर १९७२ दिसा नवी राष्ट्रीय सभा वेंचली. हे सभेंत क्वोमिंतांगाक ३८ सुवाती मेळ्ळ्यो आनी त्या दिसा वेंचिल्ले प्रांतिक सभेच्या ७३तल्यो ५९ सुवाती क्वोमिंतांगाक मेळ्ळ्यो.
तैवानांत नवे पद्दतीचें पांयदळ, विमानदळ आनी नौदळ आसा. तैवान सैनिकांक गनिमी कावो आनी घातपातांचें खाशेलें शिक्षण दिवप जाता.
अर्थीक स्थिती – हो देश शेतकीप्रधान आशिल्ल्यान हांगा व्हड प्रमाणांत शेतकामती कुटुंबां आसात. तांदूळ हें हांगाचें मुखेल अन्न आसून भातशेताखाला ६०% जमीन मेळटा. हांगा अस्तंतेवटेन लाव्हा रसापसून तयार जाल्ल्यो जमीनी, तर न्हंयांच्या देगणांनी गाळाच्यो जमनी आसून १५० सेंमी. परस चड पावसाच्या प्रदेशांनी जांभा फातरापसून तयार जाल्ल्यो जमनी आसात. पूण लागवडींतले मर्यादीत जमनींतल्यान वाडटे लोकसंख्येखातीर चडांत चड पीक काडचें पडटा. शक्य आसा थंयसावन तांदळाचीं दोन पिकां घेवंचीं पडटात.
सखल प्रदेशांतल्यान गंव, तांदूळ, तंबाकू, ताग आनी सोयाबीन हीं पिकां काडटात. वर्सभर उदकाची पुरवण आशिल्ल्या प्रदेशांतल्यान उंसाचें पीक घेतात तशेंच दोंगर उतरणेचेर मळ्यांतलीं पिकां म्हळ्यार च्या, केळीं, मोसंबी, अनस हीं पिकां घेतात.
तैवानांतली उलाँग च्या खूब प्रसिद्ध आसा. वट्ट लागवडींतली सुमार ६०% जमीन उदका-शिंपणावळीच्या विंगड विंगड येवजणांखाला आसा. शेतांक कोंड्याच्या नळांतल्यान उदक पावयतात. दुकरां, कोंबयो हांची पैदास करून कवक हवाबंद डब्यांतल्यान निर्यात करतात. अनसां हवाबंद डब्यांनी घालप तशेंच कापूर आनी कापराचें तेल तयार करप हे गांवगिरे उद्देगधंदे. कवक शेती हें तैवानाचें एक शेतीचें खाशेलपण आसा.
सरकारान ‘कसता ताची जमीन’ असो कायदो केला तशेंच साडेसात एकरांपरस चड जमनी कुळांक खंडान दिवपाक मेळना. सरकारी मालकेची जमीन कुळांक खंडान दिवन तीच तांकां हप्त्यान विकती घेवपाचीय तजवीज केल्ली आसा. ‘शेतकरी संघा’ वतीन शेतकामत्याक सरकारी मदत दितात. हे संघटनेवतीन तांकां रीणां, मालाची विक्रि, रासायनिक सारीं आनी बिंयां, शेताक लागपी अवजारां, जंतुनाशकां आनी उदकापुरवण
