हेविशीं आदार मेळटा. प्रात्यक्षिकां दाखोवन शेताविशीचें शिक्षण तांकां दितात.
तैवानांतले बरेचशे खनीज पदार्थ जपानाक निर्यात करतात. तांबें, भांगर आनी रुपें तैवानांत उण्या प्रमाणांत मेळटा. बॉल्सायट, गंधक आनी मीठ हांचे हांगा सांठे आसात. वायव्य तैवानांत खनीज तेल आनी सैमीक वायू मेळटा. नळांच्या आदारान हें तेल आनी वायू उद्देगीक केंद्रांक पावयतात. कीलुंग आनी तैपे हांगा दगडी कोळश्याच्यो खाणी आसात. संगमरवर, चुनखडक, डोलोमायट उदेंत किनार्याचेर मेळटात. फॉस्फरस लोहधातूक, मँगॅनीज, ॲसबेस्टॉस, संगजिरे, कंवची-रेंव आनी हेर कांय खनिजां उण्या प्रमाणांत आसात.
तैवानाचो वेपार चडसो जपान, अमेरिका, अस्तंत जर्मनी, हाँगकाँग, सिंगापूर, मलेशिया, फिलिपिन्स, ग्रेट ब्रिटन ह्या देशांकडेन चलता. एप्रिल १९७४ वर्सा १ स्टर्लिंग पाऊंड = ८९.७३ नवे तैवानी डॉलर आनी १ अमेरिकी डॉलर = ३८ नवे तैवानी डॉलर असो विनिमय दर आशिल्लो.
दळणवळण – तैवानांत १९७३ वर्सा रूंद आनी अशीर अशे ४,३०० किमी. लांबायेचे रेल्वेमार्ग आशिल्ले. ह्याच वर्सासावन विद्युतीकरणाक सुरवात जाली. तैवानांतले अस्तंत दर्यादेगेवयल्यान वचपी कीलुंग – गाउश्युंग रेल्वेमार्ग मुखेल आसून ह्या मार्गाक लागून मुखेल बंदरा, उद्देगीक केंद्रां आनी म्हत्वाचीं शारां जोडल्यांत. रेल्वेमार्ग पॅसिफिक म्हासागराचे दर्यादेगेवयल्या हुआलिएन आनी ताइडुंग हांकां जोडटात. उदका – येरादारी हें तैवानातलें दळणवळणाचें मुखेल साधन. उत्तरेकडलें कीलुंग आनी नैर्ऋत्येकडलें गाउश्युंग हीं तैवानाचीं मुखेल म्हत्वाचीं सैमीक बंदरां. उदेंत दर्यादेगेवयलें हुआलिएन हें तैवानाचें तिसर्या क्रमांकाचें आंतरराष्ट्रीय बंदर.
तैपेच्या सुंगशान ह्या उपनगरांत तैवानाचो आंतरराष्ट्रीय विमानतळ आसून तैनान, मागुंग आनी पिंगडुंग हे हेर विमानतळ आसात. ‘सिव्हिल ॲर ट्रान्सपोर्ट’ हे कंपनीवतीन अंतर्गत हवाई येरादारी चलता. तशेंच मानिला, बँकॉक, टोकियो, हाँगकाँग आनी सोल (कोरीया) मेरेन ही येरादारी चलता.
लोक आनी समाजजीण – हांगाचे मूळ लोक मलायी वंशाचे आसात. कांय लोक दक्षिण चीनांतल्यान आयिल्ले आनी स्थलांतरीत लोकांचे वंशज. तैवानांतल्या लोकांचेर दक्षिण चीनांतल्यो चालीरिती दिसतात. चडशे लोक बौद्ध आनी ताओप्रणीत देवतांची उपासना करतात. स्थानिक लोकांच्यो वेगवेगळ्यो देवता आसतात.
भाशा आनी साहित्य – तैवानांत मँडरीन ही मुखेल भास आसून ॲमॉय, स्वॅटो, टाक्का ह्यो बोलीभासोय उलयतात. शासकीय कार्यालयां, न्यायालयां, वेपार आनी प्रशासन मँडरीन भाशा वापरतात. हेच भाशेक अधिकृत भास म्हणून मान्यताय मेळ्ळ्या. तैवानांतल्या शाळांनी हीच भास शिकयतात. हांगा जपानी भाशाय व्हड प्रमाणाचेर वापरप जाता.
शिक्षण – तैवानांत ६ वर्सां पिरायेवयले ८० टक्क्यांपरस चड लोक साक्षर आसात. शिक्षणाची राष्ट्रीय (मुळावी), माध्यमिक आनी उच्च शिक्षण अशा तीन पद्दतींनी विभागणी केल्ली आसून बालोद्यान आनी समाजीक शिक्षण (प्रौढ शिक्षण) हांच्योय सवलती तैवानांत आसात. सप्टेंबर १९६८ वर्सासावन ६ ते १५ वर्सा पिरायेच्या भुरग्यांक ९ वर्सांचें राष्ट्रीय शिक्षण फुकट आनी सक्तीचें आसा. ह्या काळांत सुदारीत विज्ञानाच्या अभ्यासाचेर भर आसून कन्फ्युशस मतप्रणालीचें शिक्षण दितात. तैपेचें राष्ट्रीय तैवान विद्यापीठ (१९२८) आनी तायचुंगचें राष्ट्रीय जुंगशान विद्यापीठ (१९६१) हीं तैवानांतलीं सगळ्यांत व्हड दोन विद्यापिठां.
फुटबॉल हो तैवानी लोकांचो आवडटो खेळ, तैवानांतल्या कला, खेळ, संगित, नाच आनी हेर ललीत कलांचेर चीनी संस्कृतायेचो प्रभाव दिसता. हांगा खामसुत्री बावल्यांचो खेळ खूब लोकप्रिय आसा.
म्हत्वाचीं थळां – तैपे ही तैवानाची राजधानी. हेंच तैवानाचे उद्देगीक, शैक्षणिक आनी शासकीय केंद्र आसा. थंड हवामानाक लागून पाचवोचार सैम आनी जगांतलें सगळ्यांत व्हड संग्रह आशिल्लें नॅशनल पॅलेस म्युझीयम पळोवपासारकें आसा. तायचुंग हें अस्तंत दर्यादेगेवयलें शेतीमालाचें आनी वेपारचें मुखेल केंद्र आसून हांगांच राष्ट्रीय जुंगशान विद्यापीठ आसा. उत्तर दर्यादेगेवयलें ३०० मीटर लांबायेचे धको आशिल्लें किलुंग हे म्हत्वाचें सैमीक बंदर आसा. गाउश्युंग हे तैवानांतलें एक म्हत्वाचें उद्देगीक ठिकाण आनी दक्षिण किनार्यावयलें एक म्हत्वाचें सैमीक बंदर आसा.
- प्रकाश कामत
तोडरमल – १:
(जल्म: १५३५, लाहरपूर – अयोध्या; मरण: १० नोव्हेंबर १५८९).
अकबराचो एक नामनेचो अर्थमंत्री. तो खत्री जातीचो आसून एका टंडन घराब्यांत ताचो जल्म जालो. सुर्वेक तो शेरशाहाकडेन नोकरेक आशिल्लो. उपरांत १५६१ त अकबराच्या दरबारांत ताका कारकुनाची नोकरी मेळ्ळी. पूण ताची बुदवंतकाय पळोवन ताक सैन्यांत मानाची सुवात दिली. १५६७ त ताणें अयोध्या वाठाराचो सुभेदार शिकंदरशाहा हाका हारयलो. फुडें ओडिसा, बंगाल, बिहार, गुजरात आदी वाठारांतल्या झुजांनी ताणें जैत मेळयलें. इ.स. १५८४ त ताणें बंगालच्या चडशा वाठाराचो मोगल साम्राज्यांत आस्पाव केलो. ताचे हे कामगिरीखातीर अकबरान ताका राजा ही पदवी दिवन ताका बंगालचो सुभेदार केलो. पूण ताका चड नांव मेळ्ळें तें ताणे सुरू केल्ले भूंय महसुलाचे पद्दतीक लागून. ते पद्दतीचें नांव आशिल्लें असल-इ-जमा-इ. ताणें सुर्वेक पुराय भुंयेची पळोवणी करून मेजणी केली आनी तिचे तीन वांटे घाले आनी खंड थारायले. बंगालांतल्या कायम खंड पद्दतीची सुरवात ताणेंच घाली. तशेच वहीखातें आनी हुंडीची चल ताणेंच हाडली. वसूल पद्दतीवरीच ताणें टांकसाळीतय उदरगत घडोवन हाडली. तशेंच मोहरा आनी रुपया हांचीं नवीं नांणी काडलीं. पुराय महसूल खात्यांत ताणे हिंदी जाग्यार फार्सी भाशेचो उपेग केलो. प्रमाणीक प्रशासक, बरो सेनानी आनी खर स्वधर्माभिमानी म्हणून ताची नामना आशिल्ली. ताणें रचिल्ल्यो कांय नीतिपर कविता हिंदीत उपलब्ध आसात. तशेंच ‘तोडरानंद’ नांवाचो ताच्या धर्माविशींच्या विश्र्वकोशरूप ग्रंथाची नामना आसा. नारायण भट्टान ताच्या आनी लोकांच्या आदारान मुसलमानांनी तोडिल्लें काशी विश्र्वनाथाचें देवूळ परतें बांदलें अशी समजूत आसा.
- कों. वि. सं. मं.
तोडरमल – २:
(जल्म: १७४०, जयपूर, राजस्थान; मरण: १७७२).
राजस्थानांतल्या खंडेलवाल जातींतलो एक जैन पंडीत. ताच्या बापायचें नांव जोगीदास अशें आशिल्लें. ताणें संस्कृत आनी प्राकृत ग्रंथांतलें जैन तत्वगिन्यान लोकांक समजतलें अशें हिंदी भाशेंत बरयलां. गोम्मटसारवचनिका हो ताचो सगळ्यांत नामनेचो ग्रंथ. हो ग्रंथ म्हळ्यार नेमिचंद्राच्या गोम्मटसारावयली टिका. ताचो दुसरो ग्रंथ म्हळ्यार त्रैलोक्यसारवचनिका. हो एका प्राकृत ग्रंथाचो अणकार. तातूंत जैन मताप्रमाण धर्तरेचें आनी खगोलाचें वर्णन दिल्लें आसा. ताणें गुणभद्रस्वामीच्या
