‘विश्र्वामित्र शोभे आला
मागतो माझ्या रामाला
घाटावयल्या बायला कोणकोण शिंगा
‘म्हादेवा देवळां भांगरा लिंगा ......’
रयबार रयबार मना रे पापी
झितांची झितमार दिना मू
कोलो ननाना सोंगे नवले
कोलो ननानी कोलो ननानी श्री गे नवले’
हे सारकीं पुराय अर्थ मेळनाशिल्लीं पदां म्हण्टात. समाजीक चलणुकीचेर उजवाडा घालपी वा बकच्छायो करपी गितांय म्हण्टात. पूण चड करून गितांनी रामकृष्ण, रुक्मिणी, पांडुरंग ह्या देवांचो उल्लेख आसता. वाठारांप्रमाण हीं पदां बदलतात.
शिगम्या वेळार देवळाचे मुखावयले सुवातेर वा व्हडा आंगणांत तोनयांमेळ खेळटात. तोणयांमेळांतले गडे वाटकुळेच एकमेकांक फुडो करून उबे रावतात आनी मुखावेल्याचे तोणयेर तोणी मारीत तालगडी सारकेच नाचतात.
हो कठीण असो नृत्यप्रकार आशिल्ल्या कारणान हालीं तेंपार तोणयांमेळ खेळप उणो जालो. तरी आसतना कांय थोड्या गांवांनी तोणयांमेळ खेळटात. काणकोण आनी पेडणे वाठारांत तोणयांमेळ खेळपी खांपे गडे मेळटात. तोणयांमेळ नृत्य आनी टिपरी, दांडीयारास, गर्बानाच ह्या नृत्यांमदीं सारकेंपण दिसता.
- कों. वि. सं. मं.
तोफ:
(पळेयात नाळ).
तोरण:
सादारणपणान मंगलकार्य, तेचपरी धर्मीक वा समाजीक सुवाळ्या वेळार माटवाच्या मुखेल दाराचेर आंब्याचीं पानां, फुलांच्यो माळो बांदून जी सजावट करतात ताका तोरण म्हण्टात. तोरण हें मंगलकारक मानतात. संस्कृत साहित्यांत अशा तोरणाचो उल्लेख जायतेकडेन मेळटा. कालिदासाच्या मेघदुतांत इंद्रधनुश्यासारक्या सुंदर तोरणाचो उल्लेख आयला. तोरणा वयल्यान तुकां आपलें घर सारकें वळखूंक येतलें अशें तो मेघाक सांगता –
तन्नागारं धनपतिगृहानुत्तरेणास्मदीयं
दुराल्लक्ष्यं सुरपतिधनुश्र्वारुणा तोरणेन ।
तोरणाचीच फुडें उदरगत जावन कालांतरान कमानीवरी तोरणां बांदपाची चाल सुरू जाली. शींवासनां, रथ, प्रवेशदारां आदी जाग्यांचेर हीं तोरणां कोरिल्लीं वा बांदिल्लीं मेळटात. हीं तोरणां सोबायेखातीर आसतात. वाटकुळीं अर्दवाटकुळीं, त्रिकोणी, धोणवाकार अशे तांचे तरेकवार प्रकार मेळटात. तोरणां तयार करपाचें तंत्र आनी तांचीं मापां मानसार ह्या ग्रंथांत सविस्तर दिल्लीं आसात. थंय तोरणांचे चार वर्ग दिल्यात ते अशे –
१) पत्र तोरण
२) पुश्प तोरण
३) रत्न तोरण
४) चित्र तोरण.
तोरणांचेर पानां, फुलां, रत्नां, देव, यक्ष, किन्नर, नुस्तें, सोरोप, शींव आदींच्यो आकृतायो कोरिल्ल्यो आसतात. हाचेवयल्यानच तांकां तीं नांवां मेळ्ळ्यांत. दोन खांब्यांचेर तिट्टी कमानी बांदून ताच्या मदल्या जाग्यार जाळीदार नक्षी केल्ली आसता. हाका जाळेंतोरण म्हण्टात आनी अशा तोरणांचो उल्लेख रामायणांत आसा.
सांची आनी भरहूतच्या स्तूपां भोंवतणीं ज्यो वेदिका आसात, तातूंत जायतीं तोरणां बांदिल्लीं दिसतात. तांचेर बुद्धाचे जिणेंतले प्रसंग तशेंच जातकांतल्यो आनी इतिहासांतल्यो घडणुको कोरिल्ल्यो आसात. तातूंत बुद्धाचे पांय, आसन, बोधिवृक्ष, धर्मचक्र हीं तांचीं प्रतिकां आसात. पूण तांची मूर्त मात खंयच दिसना.
जैन तीर्थकरांचे मुर्ती वयर जी त्रिकोणी कमान आसता तिकाय तोरणच म्हण्टात. ही दोन खांब्यांचेर आदारिल्ली आसून तिचेर कोरीव काम आसता. ह्या तोरणार सदांच कळस आसता.
आर्विल्ल्या काळांत तरेकवार तोरणांचे प्रकार घराघरांनी सणां-परबां वेळार लायिल्ले दिसतात. तेचपरी हालींसरा वीणकाम केल्लीं तोरणां वापरपाची पद्दतय आयल्या, तांचेच जोडयेक प्लास्टीक तोरणांचोय वापर जाता.
- कों. वि. सं. मं.
तोरणमाळ:
महाराष्ट्रांतल्या धुळे जिल्ह्यांच्या अक्राणी तालुक्यांतलें थंड हवेचें थळ आनी एक नाथपंथी क्षेत्र. धुळेचे उत्तरेक सुमार १४५ किमी. अंतराचेर हें शार आसून शहादे-राणीपूर रस्त्यान हांगा मोटारीन वचूंक मेळटा. हो गांव सातपुडा पर्वताच्या सदां पाचवेचार सृश्टीत नटिल्ले दोंगरामाळेंत १,०३६ मी. उंचायेचेर वसला. हांगाचें तापमान ४.४० सॅ. ते १५.५० सॅ. आनी पावस १०१.३ सेंमी. आसता. आदल्या तेंपार हांगा मांडू वंशाच्या राज्याची राजधानी आशिल्ली. ह्या दोंगरार व्हड पूण अशीर असो सुमार ४१ चौ. किमी. चो सडो आसा. हांगा सोबीत अशें सैमीक यशवंत तळें, देड किमी. अंतराचेर आशिल्ली सीताखाई दरी, प्रतिध्वनी तोंक आदी पळोवपासारकीं थळां हांगा आसात. ह्या दोंगरार गोरखनाथ, पारसनाथ आनी नागार्जुन हांची देवळां आसून एक नाथपंथी मठ आसा. हांगा दर वर्सा अश्र्विन म्हयन्यांत जात्रा भरता.
- कों. वि. सं. मं.
तोरणवंदना:
राजस्थानी लग्नांतलो एक विधी. लग्ना दिसा व्हंकलेच्या घरच्या मुखेल दारार एक लाकडी रंगीत तोरण बांदतात. लग्नाखातीर जेन्ना न्हवरो व्हंकलेगेर येता, तेन्ना तो घरांत प्रवेश करचेआदीं त्या तोरणाचेर तरसादीन सात वार करता. हाका तोरणवंदना वा तोरण मारप अशें म्हण्टात. पुर्विल्ल्या काळांत स्वयंवराखातीर जमिल्ले राजा आनी राजकुंवर हांचेमदीं व्हंकलेनिमतान संघर्श जावन तरसादीचो खणखणाट जातालो. ताचें प्रतीक म्हणून तोरणवंदना हो विधी करतात, अशें म्हण्टात.
