आनी भोव उद्देशी सोसायटी, विणकार सोसायटी, तेभायर वेगवेगळ्यो वेवसायीक शेती, खरेदी, विक्री गिरायक हांच्यो संस्था आसात.
उदयपूर आनी अरुंधतीनगरांत उद्देगीक वसणुको आसून तातूंत लोहारकाम, थवय काम हे मुखेल उद्देग चलतात. अगरताळा, अंबासा, खोवई, धर्मनगर, कैलाशहर, उदयपूर, बोगाफा ह्या नगरांनी २८६ किवॉ. क्षमतेची डिझॅल निर्मीत वीज उत्पादन केंद्रां आसात. तेभायर गुमती जलविद्यूत प्रकल्प आसा.
देशाचे मुखेल भंयेक आनी ह्या राज्याक जोडपी आसाम – अगरताळा हो म्हामार्ग हांगा आसा. रेल्वेमार्गान धर्मनगर हें एकच थळ आसामांतल्या कलकालिघाट स्थानकाक जोडलां. दळणवळणाच्या अडचणींक लागून विमान येरादारीक हांगा खूब म्हत्व आसा. अगरताळा हांगा विमानतळ आसा. अगरताळा, कैलाशहर आनी कमलपूराक हवाई सेवा आसात.
लोक आनी समाजजीण – राज्यांत हिंदू, मुसलमान, क्रिस्तांव आनी बौद्ध धर्माचे लोक रावतात. हांगा अनुसुचीत जाती जमातींचे सुमार ४१.३४% लोक रावतात.
हांगा चकमा, हलम, मोग, गारो, लुशाई ह्यो जमाती शेजारच्या आसाम दोंगुल्ल्यांतल्यान आयिल्ल्यो आसात. हांगाचे मूळचे त्रिपुरी लोक मंगोलियन वंशाचे आसून ब्रम्ही आराकानच्य मृंग लोकांतले आसात. तांचेमदीं पुराण, जमातिआ, नवातिआ आनी रियांग अशे समाजीक वर्ग आसात. तांचेमदीं बालविवाह ना, काडीमोड आनी विधवांचें लग्न मान्य आसा. ते मडीं लासतात.
सुर्वेक सावन शेजारच्या बांगला देशांतले लोक हांगा स्थलांतर करीत आसात. १९४१ च्या हिंसक दंगली उपरांत हिंदुचो एक चोमोच त्रिपुरांत आयलो आनी फाळणेउपरांत निर्वासितांचें प्रमाण खुबूच वाडलें.
त्रिपुरांत भौशीक भलायकेखातीर रुग्णालयां, आरोग्यकेंद्रां, वखदालयां, रोग उपचार केंद्रां आनी कुटूंब येवजण केंद्रां जनतेक वैजकी सेवा दितात.
त्रिपुरा राज्याची मुखेल भास बंगाली, काकवोराक आनी मणिपूरी. दोंगुल्लेच्या वाठारांतल्यो वेगवेगळ्यो जमाती आपआपल्यो वेगवेगळ्यो भासो उलयतात. अगरताळा सावन णव बंगाली दिसाळीं उजवाडाक येतात. हांगा शाळा, माध्यमिक विद्यालय, वेवसायीक प्रौढशिक्षण केंद्र, मानव्य, विज्ञान, वैजकी, अभियांत्रिकी, संगीत आदीचीं म्हाविद्यालयां आसात.
कोंडे, वेतां आनी तण हांचेपसून वस्तू तयार करप, वेगवेगळ्या तरेचीं मातयेचीं आयदनां करप, हातमागाचेर सोबीत कापडां विणप आदी वेवसायांनी हांगाच्या लोकांची कला दिश्टी पडटा. तशेंच वेगवेगळ्या जमातींच्या नाचांवरवीं तांच्या लोककलांचें दर्शन घडटा.
ह्या प्रदेशांतल्या पळोवपासारक्या थळांमदीं अगरताळा सावन ८ किमी. अंतराचेर पुर्विल्ल्या देवळांतल्यो चतुदर्श देवता, बारी राजवंशाच्या कुलदेवताम्चे अश्टधातूंचे पुर्विल्ले १४ मुखवटे, ५३ किमी. अंतराचेर आशिल्ल्या रुद्रसागर तळ्यांतलो भव्य निरमहाल, ११६ किमी. चेर गुमातीच्या उगमस्थानाचेर आशिल्लो डमबर धबधबो, माताबारी वा त्रिपुरसुंदर देवीचें पीठस्थान, फातरांत कोरांतिल्ल्यो व्हड मुर्ती आशिल्लें उनाकोटी तीर्थ हांचो आस्पाव आसा.
- कों. वि. सं. मं.
त्रिपुरी पुनव:
हें कार्तिकी पुनवेचें नांव आसा. त्रिपुरी राक्षसाकडेन संबंद आयिल्ल्यान तिका त्रिपुरी पुनव अशें नांव पडलें. ह्या नांवासंबंदीची कथा व्रतराजांत आयल्या ती अशी – त्रिपुर नांवाचो एक असुर आशिल्लो. ताणें प्रयाग तीर्थाचेर एक लाख वर्सां तप केलें. त्या तपान ताका ब्रम्हदेव प्रसन्न जालो. तेन्ना ताणें ब्रम्हदेवाकडेन वर मागलो की देव, मनीस, निशाचर, बायल वा पिडा हांचेपसून आपल्याक अभय आसचें. ब्रम्हदेवान ‘तथास्तु’ म्हळें. त्या वरान त्रिपुराक माज चडलो. तो सगळ्या त्रैलोक्याक त्रास दिवंक लागलो. ताच्या त्रासांक कंटाळून सगळे देव शंकराक शरणा गेले. शंकरान त्रिपुरावांगडा झूज करून कार्तिक पुनवे दिसा ताका मारलो. लोकांनी दीप पेटोवन खोस उक्तायली. लिंगपुराण, पद्मपुराण, मत्स्यपुराण, शिवपुराण आनी महाभारतांत ही कथा वेगळेतरेन आयल्या.
मत्स्यवतारूय हेच पुनवेक जाला. देवस्थानांतल्यो दीपमाळो ह्या दिसा पेटयतात. न्हंयेत दिवे पेटोवन सोडटात.
‘त्रिपुरज्वलनव्रत’ नांवाचे एक व्रत ह्या दिसा करतात.
उत्तर प्रदेशांत हो दीस स्कंदजयंती म्हणून मनयतात आनी त्या दिसा स्कंदमुर्तीची पुजा करतात. कार्तिकी पुनवेक कृत्तिका नक्षत्र आसतना स्कंदाचें दर्शन घेवपी, धनवान आनी वेदपारंगत जाता अशें म्हण्टात. दक्षिणेंत ह्या दिसा कृत्तिकामहोत्सव नांवाचो उत्सव मनयतात.
शिवामुखार दिवे पेटोवन, दीपपात्रां दान दिवप, शिवाची पुजा करप हो ह्या व्रताचो विधी आसता.
- कों. वि. सं. मं.
त्रिभुवन:
हिंदू धर्माची एक पुराणीक कल्पना. हिंदू धर्माचे पुराणीक कल्पनेप्रमाण आख्खो संवसार तीन लोकांमदीं विभागून गेला. धर्तरेवयलो मृत्यूलोक, धर्तरेच्या वयर आशिल्लो सर्गलोक आनी धर्तरेपोंदा आशिल्लो पाताळ लोक. सर्गलोका वांगडाच पापी लोकांखातीर नरकलोकाचीय कल्पना त्रिभुवनांत आस्पावता.
सर्गलोक हो देव आनी देवसंबंदीत यक्ष, किन्नर अप्सरा हांची वसती मानल्या. मृत्यूलोकांतलो पुण्यवंत मनीस सर्गार आनी पापी मनीस नर्कांत पावता अशी कल्पना आसा. सर्ग हो सोबीत आनी सुखासमाधानांनी भरिल्लो लोक आसून थंय़ रावप्यांक जाण्टेपण वा मरण येना आनी ते सदांच चिरतरूण उरतात. सगळे तरांचें वैभव आनी सूख भोगपाचें थळ अशी सर्गाची कल्पना केल्या. हाचे उरफाटें सगळ्या दुख्खाचें आनी कश्टाचें आगर अशी नरकाची कल्पना केल्या.
पाताळलोकांत राक्षस, दानव, नाग सारकिल्ल्या लोकांचो राबितो सांगला. हांगाय सर्गा सारकींच सगळीं सुखां भोगूंक मेळटात.
वामन अवतारांत संबोदीत केल्लो बळी राजा पाताळाचेर राज्य करता अशें समजतात. अतल, नितल, पितल, गभस्तीमान, त्तल, सुतल आनी पाताळ अशीं वट्ट सात पाताळां आसात.
एका सलयल एक आशिल्ल्या ह्या सात पाताळांनी मयासुर, हाटकेश्र्वरशिव, बळीराजा, दानवेंद्रमय, काद्रवेयसर्पगण, कद्रुपूत आनी नागलोक हांची वसती आशिल्ल्याचें मानलां.
मृत्युलोक ही कर्मभूंय मानल्या. हांगाच्या कर्माप्रमाण परलोकांतलें फळ मेळटा अशी कल्पना आसा. सर्ग आनी पाताळ हांचे तुळेन मृत्यूलोक हो उण्यो दर्जाचो मानप जाला. सर्ग आनी पाताळांतल्या रहिवाशांक ताचे वायट वागणुकेखातीर ख्यास्त म्हणून मृत्यलोकांत जल्म घेवपाचो श्राप मेळिल्ल्याच्यो कितल्याशोच देखी पुराणांत मेळटात.
सर्ग-नरक, मृत्यू आनी पाताळ ह्या तीन लोकांभायर सात लोकांची कल्पनाय जाल्ली आसा. भुर्लोक, भूवर्लोक, स्वर्लोक, महर्लोक, जनलोक, तपोलोक आनी सत्यलोक वा ब्रम्हलोक अशे हे लोक आसून जीवसृश्टीक
