२२’ उदेंत. ह्या राज्याचे उत्तर, अस्तंत आनी दक्षिण दिशेक पुराय बांगलादेश व्यापिल्लो आसून फक्त ईशान्य दिकेक भारतांतलीं आसाम आनी मिझोराम राज्यां आसात. राजपाटण अगरताळा.
भूंयवर्णन – ह्या दोंगराळ प्रदेशाच्या उदेंत वाठारांत चार दक्षिणोत्तर न्हंयांचीं देगणां आनी अस्तंतेवटेन देंवतेचो मैदानी वाठार आसा. सगळ्यांत उदेंतेकडलें धर्मनगर देगण, हें उदेंतेच्या ६०० ते ९०० मी. उंचायेच्या जमराई आनी अस्तंतेच्या ३०० ते ७५० मी. उंचायेच्या सखन ह्या दोंगरावळी मजगतीं आसा. ह्या देगणाचे अस्तंतेक आशिल्लें कैलाशहर देगण १९ किमी. रुंदायेचें आसून तें पुराय राज्यांतल्यान दक्षिणेवटेन गेलां. ताचे अस्तंतेच्या लांगतराई दोंगरावळींत सगळ्यांत उंचेलें तेमूक सुमार ४५७ मी. आसा. ह्या देगणाचो दक्षिणेकडलो वाठार रानान व्यापिल्लो आसा जाल्यार उत्तरेकडलो वाठार उकतो आनी थोडो दलदलीचो आसा. कैलाशहर देगणाचे अस्तंतेक कमलपूर देगण आसा. ह्या देगणांत अथारमूर ओळींची सगळ्यांत चड उंचाय ४४६ मी. मेरेन आसा. ह्या देगणाचो दक्षिणेकडलो वाठार रानान व्यापिल्लो आसा. चौथें आनी सगळ्यांत अस्तंतेकडेन खोवई देगण आसा. ह्या देगणाचे अस्तंतेक आशिल्ली देवतमुरा दोंगरांची रांक सुमार २५० मी. उंचायेची आसा. सगळ्यांत सपाट भूंय देवतामुरा दोंगरावळीचे अस्तंतेक आसा. धर्मनगर देगणांतल्या उत्तरेवटेन व्हांवपी देव आनी जूरी न्हंयो आसात. जूरी न्हंयेचे धर्मनगर हो बाजाराचो गांव आसा. कैलाशहर देगणांतल्यान मनू आनी तिच्यो उपन्हंयो व्हांवतात. मनू न्हंयेचे उजवे देगेर कैलाशहर बाजाराचो गांव आसा. ताचे अस्तंतेक कमलपूर देगणांतल्यान उत्तरेकडेन धालाई न्हंय आसा. धालाईचे दावे देगेर कमलपूर गांव आसा. उत्तरेवटेन व्हांवपी खोवई न्हंयेचे उजवे देगेर खोवई गांव आसा. तेभायर राज्यांत गुमती, मेघना, हाओरा ह्योय न्हंयो आसात. हाओरा न्हंयेचे देगेर समुद्रथरासावन फकत १३ मी. उंचायेचेर अगरताळा राजधानी वसल्या. राज्यांतल्या सखल वाठाराम्त ल्हान व्हड तळीं आसात. तातूंत रुद्रसागर तळें अगरतळासावन ५३ किमी. अंतराचेर आसा.
राज्यांत न्हंयेच्या देगणांतली गाळाच्या वाठारांतली भूंय सुपीक आसा. हेरकडेन मात रान जळून ह्या फिरती शेतीचे पद्दतीन कुशिल्ल्या पानांचो उणाव जाल्ल्यान थंयचे मातयेक व्हडलेंशें म्हत्व ना. उण्या दोंगराच्या उतारावेली माती भुसभुशीत आशिल्ल्यान ती उदक सांठोवंक शकना. पावसान तातूंतली खनीजां व्हांवन गेल्ल्यान थंयचीय भूंय़ आम्लीक जाल्या.
हवामान – त्रिपुरा राज्याचें सादारण तापमान २०० ते ३०० सॅ. आसून हवामान समशीतोश्ण आसा. पावसाचें वर्सुकी प्रमाण एप्रिल ते सप्टेंबर मेरेन १९० सेंमी. आसता.
वनस्पत आनी मोनजात – राज्याचो सुमार ६२% वाठार रानान व्यापिल्लो आसून तातूंत शाल, गरजन ह्या वनस्पतीं भायर सदां पाचवीं उरपी झाडां, कोंडे आनी तण हांचो आस्पाव जाता. मोनजातींत हत्ती, रानरेडे, गेंडो, वाग, बिबटो, कोलो, वांस्वेल, गवो हे प्राणी मेळटात.
इतिहास – पुराणांत ह्या राज्याचो उल्लेख मेळटा तो असो – चंद्रवंशीय ययातीपूत द्रुह्युचो चलो बभ्रु हाचो कपिलमुनीन ह्या किरात देशाचो राज्याभिशेक केलो. त्या वंशाचो पंदरावो राजा ‘प्रसेन’ हो दशरथाच्या अश्र्वमेध यज्ञाक गेलो. ताचो वंशज दैत्य हो अश्र्वत्थाम्याकडेन धनुर्विद्या शिकलो. ताचे उपरांतचो राजा ‘त्रिपुर’ हाचेंच नांव ह्या राज्याक मेळ्ळें. ताचो पूत ‘त्रिलोचन’ हो युधिष्ठिराच्या राजसूय यज्ञाक हजर आशिल्लो आनी ताणेंय राजवंशाच्या चवदा कुलदेवतांची स्थापना केली असो उल्लेख आसा. ह्या राज्याचो बाराव्या शतमानामेरेन कांयच उल्लेख मेळना. तेराव्या शतमानांत गौरच्या सुलतानान त्रिपुराच्या ‘फा’ राजाक गादी परत मेळोवन दिवपाक आदार दिलो आनी ‘माणिक्य’ ही वंश परंपरेची पदवी दिली. इतिहास काळांत राज्याचो विस्तार सुंदरबन पसून ब्रम्हदेशामेरेन आनी सागरापसून कामरुपामेरेन आशिल्लो. तेराव्या, चवदाव्या आनी सतराव्या शतमानांत त्रिपुराचेर मुसलमानांचे हल्ले जाले. सोळाव्या शतमानांत विजयमाणिक्य राजान शेजारच्या इस्लामी राज्याचेर घुरी घालून ताचो खुबसो वाठार जिखिल्लो. अठराव्या शतमानांत मोगलांनी त्रिपुराचो मैदानी वाठार आपल्या राज्याक जोडलो. १७६५ त बंगालची दिवाणी मेळटकच इंग्लिशांनी त्रिपुराकडेन राजनैतीक संबंद जोडले आनी थंयचो राजा आपल्या तंत्रान चलतलो अशी वेवस्था केली.
अठराव्या शतमानाचे अखेरेक वीरचंद्र ह्या राजान प्रागतीक धोरण सुरू केलें. ताणें १८७९त गुलामीची आनी १८८८ त सतीची चाल बंद केली. १९१९ मेरेन मध्यवर्ती ब्रिटीश सत्तेच्या आनी १९३६ मेरेन इस्टर्न स्टेट्स एजन्सीच्या सत्तेखाल आशिल्लें त्रिपुरा राज्य १९४९ त स्वतंत्र भारतांत विलीन जालें. सुर्वेक ‘पार्ट सी’ राज्याचो ताचो दर्जो १९५७ चे राज्यपुनर्रचनेंत बदलून तो केंद्रशासीत प्रदेश जालो. १९६३ त ताका विधिमंडळ आनी राज्यांतर्गत शासनाधिकार मेळ्ळे. २१ जानेवारी १९७२ दिसा त्रिपुराक राज्याचो दर्जो फावो जालो.
राजवेवस्था – त्रिपुरा राज्याचे खोवई, सदर, कैलाशहर, धर्मनगर, सोनामुरा, उदयपूर, बेलोनिया, साब्रूम, कमलपूर, अमरपूर अशे धा उपविभाग आसात. हातूंत ३ जिल्हे, ४४ तहसील आनी ६ शारां आसात. राज्याची सत्ता राज्यपाल आनी मंत्रीमंडळ हांचेकडेन आसता.
ह्या राज्यांतल्यान लोकसभेखातीर दोन आनी राज्यसभेखातीर एक अशे वांगडी वेंचतात. त्रिपुरा राज्याचेर आसाम राज्याच्या उच्च न्यायालयाचो अधिकार चलता. तिसरे पांचवर्सुकी येवजणेच्या काळांत त्रिपुरांत पंचायत राज्य मंडळ स्थापन केलें. हांगा ३०४ पंचायतींनी १,४३६ गांवांचो आस्पाव जाता. हांगा ४४८ ग्रामपंचायती आनी १३४ न्याय पंचायती आसात.
अर्थीक आनी समाजीक स्थिती – राज्याचो रानान व्यापिल्लो भाग दक्षिणेकडल्या दोंगराळ वाठारांत आसून शेती उत्तरेकडल्या आनी अस्तंतेकडल्या मैदानी वाठारांत जाता. हांगा गाळाची जमीन आशिल्ल्यान आनी भरपूर पावस पडिल्ल्यान भात हें मुखेल पीक आसा. लागवडीच्या वट्ट क्षेत्राची ८३% भूंय भातासकयल आसा. राज्यांत तांदूळ, दाळ, ताग, कापूस, सांसवां, बटाट, तीळ, ऊंस, तंबाकू आनी च्या हीं मुखेल पिकां जातात. मोनजातींत बोकड्यो, म्हशी, गाय, दुकरां, घोडे, कुकडां आदींचो आस्पाव जाता. तेभायर राज्य सरकारान जायते कार्यक्रम हातांत घेतल्यात ते अशे – झुमिआ शेती पद्दतीन वनस्पतीचो आनी भुंयेच्या जावपी लुकसाणाचेर आळो घालप, पाचव्या आनी रसायनीक सार्याची पुरवण करप, शेताखाल चड जमीन हाडप, कूप नलिका आनी हेर शिंपणी येवजणांनी रब्बी आनी खरीप दोनूय पिकां शक्य करप, च्याचे मळे आनी फळांचें उत्पादन वाडोवपाक आदार दिवप.
राज्यांत हातमाग, वीणकाम, पांटले विणप, रेशीम पैदास करप हे कुटिरउद्येक चलतात. ल्हान उद्येगांमदीं लाकूड कापपाच्यो गिरण्यो, विटांचे कारखाने, फळां डब्यांत बंद करप आदींचो आस्पाव जाता.
शासनान सुतगिरण, प्लायवुडाचो कारखानो, रान आनी शेती उद्देगांखातीर केंद्रां हांची येवजण आंखल्या.
राज्यांतल्या सहकार क्षेत्रांत राज्यसहकारी आनी भूतारण बँक, सेवा
