मातयेचो त्रिपुंड्र कपलाक लावंचो.
त्रिपुंड्र धारण करणार्यांचीं सगळीं पापां नश्ट जातात आनी तो शिवाकडेन एकरूप जाता अशी ताची फलश्रुती सांगल्या.
- कों. वि. सं. मं.
त्रिपुरभैरवी:
एक तंत्रीक देवता. धर्म, अर्थ आनी काम ह्या तीन पुरुशार्थांची प्राप्ती करून दिवपी ही देवता मानतात. ही देवता शिवलिंगा मदल्यान भायर आयल्या. कालिकापुराणांत हिचें ध्यान दिलां तें अशें -
चतुर्भुजां रक्तवर्णां रक्तवस्त्रविभूषिताम् ।
दक्षिणोर्ध्वे स्त्रजं चाधो बिभ्रतीं पुस्तकोत्तमम् ॥
अभयं वामहस्ताभ्यां वरं च दधतीं तथा ।
सहस्त्रसूर्यसडकाशां त्रिनेत्रां गजगामिनीम् ॥
पीनोत्तुडगस्तनयुतां सितप्रेतासनास्थिताम् ।
स्मितप्रभिन्नवदनां सर्वालडकारसंयुताम् ॥
तिसृभिर्मुण्डमालाभि: शिरोवक्ष:कटीषु च ।
त्रिगुणं त्रिगुणीभूतै: प्रत्येकं परिभूषिताम् ॥
मदिराघूर्णनयनां रक्तदन्तच्छदद्वयाम् ।
चित्नयेद् वरदां देवीमेवं त्रिपुरभैरवीम् ॥
अर्थ – चतुर्भुज, तांबड्या वर्णाची, तांबडें कापड न्हेशिल्ली, उजव्या वयल्या हातांत माळ आनी सकयल्या हातांत पुस्तक धारण करपी, दाव्य दोन हातांनी अभय आनी वर दिवपी, सहस्त्र सुर्यावरी तेजिश्ट आशिल्ली, तीन दोळ्यांची गजगामिनी, भरगच्च थानां आशिल्ली, धव्या प्रेतासनाचेर बशिल्ली. हांसपाखातीर तोंड उगडिल्ली, सगळ्या अलंकारांनी नटिल्ली, तकली, हड्डें आनी कमराक मुंडांच्यो तीन माळो धारण करपी, जिचे दोळे मदिरा पियेवन धुंद जाल्यात, जिचे ओंठ तांबडे आसात अशी, भक्तावरदायिनी, त्रिपुरभैरवी हिचें चिंतन करप.
श्रीविद्यार्णवतंत्रांत तिचें वर्णन अर्धचंद्र आनी ब्रम्हा-विष्णु-महेशाच्या मुंडांची माळ धारण करपी अशें केलां.
- कों. वि. सं. मं.
त्रिपुरसुंदरी:
एक तंत्रीक देवता. हिच्या नांवार एक पंथ प्रचलीत आसा. ह्या पंथाची दीक्षा घेतकच उप्रांतच त्रिपुरसुंदरीची उपासना करपाक मेळटा अशें त्या पंथाचें मत आसा. ही उपासना तीन प्रकारांनी जाता. देवी महापद्मवनांत शिवाचे मांडयेर बशिल्ली आसा अशी कल्पना करून तिचें ध्यान, पुजा करप हो पयलो प्रकार. श्रीचक्राच्या रुपान देवीची पुजा करप हो दुसरो प्रकार. हाका भावयाग अशें नांव आसा. पंथाच्या तत्वगिन्यानाचो अभ्यास करप हो तिसरो प्रकार.
त्रिपुरसुंदरीचीं वेगवेगळीं तीन रुपां आसात. तातूंतलें एक रूप अशें – ती शेंदुरावरी तांबडी, तीन दोळ्यांची आनी चतुर्भुज. तिच्या वयल्या दाव्या हातांत पुष्पधणू आनी सकयल्या हातांत पुस्तक आसा. तशेंच तिच्या उजव्या वयल्या हातांत पंचबाण आनी सकयल्या हातांत अक्षमाला आसा. चार प्रेतांचेर दवरिल्ल्या एका प्रेताचेर ती दोनूय पांय जोडून उबी आसा. तिणें जटाभार धारण केल्लो आसून तातूंत अर्धचंद्र आसा. तिच्या आंगार वस्त्र ना. तिच्या आंगार सगळे अलंकार आसात.
त्रिपुरसुंदरीक कदंबाचें फूल प्रिय आसा.
शंकराचार्य हो तिचो निश्ठावान भक्त आशिल्लो. ताणें तिचेर त्रिपुरसुंदरी, ललीतापंचरत्न आनी सौंदर्यलहरी हीं स्तोत्रां बरयल्यांत. ताच्या त्रिपुरसुंदरीस्तोत्रांतलो एक श्र्लोक असो -
कदम्बवनमध्यगां कनकमण्डलोपस्थितां
षडम्बुरुहवासिनीं सततसिध्दसौदामिनीम् ।
विडम्बितजपारुचिं विकचचन्द्रचुडामणिं
त्रिलोचनकुटुम्बिनीं त्रिपुरसुंदरीमाश्रये ॥
अर्थ – कदंबवनांत वास करपी, भांगराच्या श्रीचक्ररूप मंडलाचेर विराजमान जाल्ल्या, षटकमलांत (म्हळ्यार स चक्रांनी) रावपी, सिद्धांच्या अत:करणान सतत विजेवरी प्रकाश दिवपी, दसणीच्या फुलावरी कांती आशिल्ले, उज्वल चंद्रिम माथ्यांत धारण करणारी अशे ह्या शिवाचे बायलेच्या त्रिपुरसुंदरीदेवीच्या पांयांचो हांव आश्रय घेता.
त्रिपुरसुंदरीन अर्जुनाक धनुर्विद्या शिकयली अशी कथा आसा. आल्मोडा शारांत तिचें एक देवूळ आसा.
- कों. वि. सं. मं.
त्रिपुरा – १:
देवीचें एक रूप. त्रिपुरा शब्दाची व्याख्या अशी – ‘त्रीन, धर्मार्थकामान् पुरति पुरतो ददातीति’ (धर्म, अर्थ आनी काम ह्या तीन पुरुषार्थांक जी साध्य करून दिता, ती त्रिपुरा).
त्रिपुरेचीं जायतीं रुपां आसून पुर्विल्या काळांत त्या सगळ्यांची उपासना जाताली. त्रिपुरा सुर्वेक कुमारी म्हणून अवतरली आनी उपरांत तिणें आपली त्रिपुराबाला, त्रिपुरभैरवी आनी त्रिपुरासुंदरी वा त्रिपुरसुंदरी अशा तीन रुपांनी विभागणी केली. तेभायर गौरी, रामा, भारती, काली, चंद्रिका, दुर्गा, भगवती, कात्यायनी, परा, ललीता, षोडशी, श्रीविद्या आदी नांवांय त्रिपुरेचींच आशिल्ल्याचें तंत्रशास्त्रांत सांगलां. तिच्या नांवांचें स्पश्टीकरण दिलां तें अशें –
ब्राम्ही रौदी वैष्णवीति शक्तयस्तिस्त्र एव हि ।
पुरं शरीरं यस्यां सा त्रिपुरेति प्रकीर्तिता ॥
अर्थ – ब्राम्ही, रौद्री आनी वैष्णवी ह्यो तीन शक्ती जिचीं पुरीं म्हळ्यार शरिरां आसात तिका त्रिपुरा अशें नांव आसा.
कालिका पुराण आनी त्रिपुरारहस्य ह्या ग्रंथांनी तिच्या वेगवेगळ्या रुपांची आनी पुजेच्या प्रकाराची म्हायती दिल्या. सगळ्या रुपांनी भैरवी हें त्रिपुरेचें प्रभावी रूप अशें समजतात. तिची पुजा दाव्या हातान करतात. तिका तांबडो रंग खूब आवडटा. तांबड्या रंगाची मदिरा, तांबडीं फुलां, तांबडें वस्त्र आनी शेंदूर ह्यो वस्तू तिका आवडटात. ती प्रेताचेर बशिल्ली आसून तिच्या हातांत फुलांचें धोणू आनी पास (दोरी) हीं आयुधां आसतात.
भारतांत जेन्ना तांत्रिकाचें म्हत्व आशिल्लें त्या काळांत त्रिपुरभैरवीची उपासना तांत्रिक पद्दतीन जाताली. चड करून आसाम आनी बंगाल ह्या वाठारांत अशे पुजेचो चड प्रचार आशिल्लो. हातूंत सगळ्यात म्हत्वाचें तें बलिदान. पशुबळी दिवंचेपरस तांत्रिक चड करून नरबळी दिताले. कालिकापुराणांत सांगलां की, देवीक एक नरबळी दिल्यार ती एक हजार वर्सां आनी तीन नरबळी दिल्यार एक लक्ष वर्सांमेरेन संतूश्ट रावता.
उपरांतच्या काळांत चड करून दक्षिण कर्नाटक आनी तमीळनाड ह्या वाठारांत तिची त्रिपुरसुंदरी वा ललिता ह्या स्वरुपांत चड नामना जाली.
- कों. वि. सं. मं.
त्रिपुरा – २:
भारताच्या ईशान्य वाठारांतलें एक राज्य. आवांठ १०,४८६ चौ. किमी. लोकसंख्या २०,५३,०५८ (१९८९). विस्तार २२ ० ५६’ उत्तर ते २४० ३२’ उत्तर आनी १९० १०’ उदेंत ते ९२०
