आनी वेरूळच्या लेण्यांतय सुंदर त्रिविक्रममुर्ती आसात. खानदेशांत शेंदुर्णी (जळगांव) ह्या गांवांत तीन फूट उंचायेची काळ्या पाशाणाची त्रिविक्रमाची एक मूर्त जमनींत मेळ्ळ्या. ही मूर्त खुबूच सुंदर आसा.
- कों. वि. सं. मं.
त्रिविक्रम व्रत:
एक काम्य व्रत. हाचे वेगवेगळे पर्याय आसात. ते अशे –
१) कार्तिक, मार्गशीर्ष आनी पौष ह्या तीन म्हयन्यांनी विष्णु आनी सूर्य हांची पुजा करप असो हो विधी. ह्या व्रतांत एकूच वेळ जेवतात आनी दुसर्या वेळाचें जेवण ब्राम्हणाक वाडटात. हें व्रत तीन वर्सां करतात. हें व्रत केल्यार त्रिविध तापांचो नाश जाता.
२) खंयच्याय म्हयन्यांत शुद्ध तृतियेक ह्या व्रताची सुरवात करतात. त्रिविक्रम आनी लक्ष्मी हांची पुजा आनी ‘त्रिविक्रमाय नम:’ ह्या मंत्रान होम करप असो ताचो विधी आसा. हें व्रत तीन वा बारा वर्सां मेरेन करतात. ह्या व्रतापसून भलायकी आनी धन मेळटा.
३) जेष्ठ शुद्ध व्दितीयेक उपास आनी तृतियेक सकाळीं अग्नीची पुजा आनी सांजवेळची सुर्याची पुजा करून उपरांत रान्नीची आनी विष्णुच्या तीन पावलांची पुजा करतात. हें व्रत एका वर्सामेरेन करतात. हे व्रत केल्यार विष्णुलोकाची प्राप्ती जाता.
४) मार्गशीर्ष शुद्ध नमीक सुरवात करून तीन दीस आनी तीन राती उपास आनी वासुदेवाची पुजा करप. दरेका म्हयन्यांत दोन फावट अशीं १०० त्रिरात्रव्रतां करपाक चार वर्सां आनी दोन अदीक म्हयने लागतात. हें व्रत केल्यार सर्गप्राप्ती जाता.
- कों. वि. सं. मं.
त्रिवेंद्रम:
(पळेयात थिरुअनंतपुरम्).
त्रिवेदी, जिनाभाय जगन्नाथ:
(जल्म: १३ नोव्हेंबर १९१४, भिमपूर दमण; मरण: ४ सप्टेंबर १९७६).
सुटकेझुजारी. ताणें विद्यालयीन मेरेनचें शिक्षण गुजरातींतल्यान घेतलें. तो ‘आझाद गोमंतक दल’ संघटनेचो वांगडी आसलो. सुटके चळवळीच्या कामांत तो तिरंगी बावटे लावप, शिमेवयल्या क्रांतीवीरांक पोर्तुगीजांच्यो राजकीय खबरो पावोवप असलीं कामां करतालो. पोलिसांनी ताका धरलो आनी पांच वर्सां बंदखणींत दवरलो. भारत सरकारान ताम्रपत्र दिवन ताचो भोवमान केलो.
- कों. वि. सं. मं.
त्रिशूळ:
एक पुर्विल्लें आयूध. हाका लांब दांडो आनी फुडें तीन तोंकां आसतात. हें शिवाचें धोणू अशें मानतात. त्वष्ट्यान सुर्याचें वैष्णव तेज कानशींन घासून त्रिशूळ तयार केलो, अशें मत्स्य आनी विष्णु पुराणांत सांगलां. त्रिशूळ हें खूब प्रभावी आयूध आसून तें पयलीं नेटान घुंवडावन प्रतिस्पर्ध्याच्या आंगांत रोमतात, असो उल्लेख वाल्मिकी रामायणांत आसा.
एक प्रतीक म्हणून त्रिशूळ वापरतात. कितल्याशाच देवांच्या हातांत त्रिशूळ आसता. शैव तंत्रांत त्रिशूळाक म्हत्वाची सुवात आसा. मोहेंजोदाडोच्या उत्खननांत त्रिशूळ सांपडल. त्रिशूळ हो तीन ज्वाळा आशिल्ल्या उज्यासारको दिसता आशिल्ल्यान ताचो ब्रम्हमूलाकडेन संबंद जोडटात.
बौद्धांच्या त्रिरत्न आनी बोधिवृक्ष ह्या प्रतीकांचे त्रिशुळाकडेन साम्य आसा. भरतहूत, सांची आनी अमरावती हांगाच्या बौद्ध शिल्पांनी खांब्यांचेर त्रिशूळ कोरांतिल्ले आसात. जुन्नर, भाजे, बेडसे, कुडा आनी कार्ले हांगाच्या लेण्यांतूय त्रिशूळ हें चिन्न सांपडटा.
रांचीचे अस्तंतेक टांगीनाथ ह्या शैव क्षेत्रांत एक व्हडलो लोखणी त्रिशूळ आसा. ताचे मदलें तोंक मोडून पडलां. त्या मोडिल्ल्या तोकांचें वजनूच सुमार तीन मण आसा. उदेंतेकडल्या कितल्याशाच देशांनी पयलींच्या काळांत आयूध आनी प्रतीक म्हणून त्रिशूळाचो वापर करताले.
- कों. वि. सं. मं.
त्रिशूळदान:
एक तरेचें दान. सत्पात्र ब्राम्हणाक दान स्विकारपाखातीर आपोवन कांय कारणांक लागून ताका दान दिनासतना धाडप हें एक व्हड पाप समजप जाता. हें पाप केल्ल्याक पोटखण्याचे खूब त्रास जातात असो समज आसा. हें पाप भोगपाखातीर त्रिशूळदान करतात. हें दान कृष्ण पक्षांतली अश्टमी वा चतुदर्शी ह्या दिसा करपाचें आसता.
ते खातीर भांगराचो एक त्रिशूळ तयार करतात. तांब्याच्या आयदनांत तीळ भरून तें आयदन दान दिवप्याचे बोमलेर दवरतात. उपरांत तातूंत ह्या त्रिशूळाची स्थापना करतात. शिवपंचाक्षरी मंत्रान, रुद्रसुक्तान वा ‘त्रिशूलाय नम:’ ह्या मंत्रान त्रिशूळाची पुजा करतात. उपरांत कचाचेर विरुपाक्षाच्या भांगराप्रतिमेची स्थापना करून तिचीय पुजा करतात. इतलें जातकच ब्राम्हण त्या त्रिशूळाचें दान करता. त्या वेळार जो दानमंत्र म्हण्टात तो असो –
भगवन भगनेत्रघ्न दक्षयज्ञप्रमर्दन ।
तवायुधप्रदानेन पापं नश्यतु शडकर ॥
येन दग्धं क्षणार्धेन त्रिपुरं सुरदुर्जयम् ।
तेन पाशुपतेनाशु मन शूलं विनाशय ॥
अर्थ – इंद्राचो नाश करपी आनी दक्षयज्ञाचो विध्वंस करपी भगवान शंकर, तुज्या आयुधाच्या दानान म्हजें पाप नश्ट जावं. ज्या पाशुपतान तूं देवांकय अजिंक्य थारिल्लीं त्रिपुरां खिणांत जळयलीं, त्या त्रिशुळान तूं म्हज्या पोटांतल्या (पोटखण्याचो) शुलाचो नाश कर अशी प्रार्थना करून ब्राम्हणाक जेवण आनी दक्षिणा दिवन दानाचो विधी सोंपयतात.
- कों. वि. सं. मं.
त्रेतायुग:
(पळेयात युग).
त्र्यंबकेश्वर:
नासिक जिल्ह्यांतलें नामनेचें तीर्थक्षेत्र. नासिकाचे नैर्ऋत्येक सुमार २९ किमी. अंतराचेर ब्रम्हगिरी दोंगराच्या मुळसांत हें शार वसलां. त्र्यंबकेश्र्वर हें बारा ज्योतिर्लिंगांतलें एक. ह्या क्षेत्राचे उत्पत्ती विशीं पुराणकथा अशी आसा – एक फावट ब्रम्हदेवाच्या मनांत आयलें, की आपूण सृश्टीकर्तो आशिल्ल्यान शिवमहिमा कितें तो आपल्याक खबर आसा. हें विष्णूक कळटकच ताणेंय मान्य केलें की, आपणें खूब वर्सां तप केलें पूण आपल्याक अजून शिवाचें ज्ञान जालें ना. अखेर ताणीं दोगांयनी थारायलें की, ब्रम्हदेवान शिवाच्या मस्तकाचो सोद लावप आनी विष्णून ताच्या पांयांचो. पूण ह्या कामांत तांकां यश मेळ्ळें ना. तेन्ना ब्रम्हदेवान कवाश्याचें (हातो) फूल आनी गाय तयार करून तांची फटीची गवाय आपले वटेन तयार केली आनी देवलोकांत वचून आपल्याक शिवाच्या मस्तकाचो सोद लागला आनी आपणें ताचो दुदान अभिशेक केला आनी कवाश्याच्या फुलान पूजा केली अशें सांगलें. तें आयकून इंद्राक दुबाव आयलो आनी तो शिवा म्हर्यांत गेलो. शिव ब्रम्हदेवाचें कारस्थान वळखलो आनी ताणें ताका स्त्राप दिलो. भूंयलोकार तुजी कोणूच पुजा करचो ना. शिवान ह्या वेळार कवाशाच्या फुलाकूय आपले पुजेखातीर निशिद्द मानलें आनी गायेक सांगलें, ज्या तोंडान तुवें फट मारली तें तुजें तोंड सदांच अपवित्र
