जग चलचें ना थंय अंदाधुंदी मात्तली, अशें हनुमंतान भीमाक सांगलां.
- कों. वि. सं. मं.
दंडवते, मधु रामचंद्र :
(जल्म: २१ जानेवारी १९२४, अहमदनगर – महाराष्ट्र).
भारताचो सुटकेझुजारी. ताणें एम्. एस्. सी. मेरेन शिक्षण घेतलें. १९४२ तल्या ‘भारत छोडो’ आंदोलनांतलो तो वावुरपी वांगडी आशिल्लो. सोशलिस्ट पार्टीचो वांगडी जालो आनी रोखडोच तो पार्टीच्या महाराष्ट्र राज्य फांट्याचो अध्यक्ष जालो. उपरांत तो अखिल भारतीय प्रजा सोशलिस्ट पार्टीचो जोडसचीव म्हणून वेंचून आयलो. फुडें प्रजा सोशलिस्ट पार्टी आनी समाजवादी सोशलिस्ट पार्टी एकठांय येवन सोशलिस्ट पार्टी तयार जातकच तो ते पार्टीचो सरचिटणीस जालो.
गोंयचे सुटके चळवळीच्या काळांत आपलो तेंको दिवंक तो १,२०० सत्याग्रहयांचो पंगड घेवन गोंयांत येवंक भायर सरलो. पूण तेन्नाच मुंबय सरकारान सत्याग्रहाचेर बंदी हाडिल्ल्यान ताच्या सत्याग्रहयांच्या पंगडाक वेळगांवच्यान सावंतवाडी वचचें पडलें. थंय येरादारीचे तशेंच हेर आडखळींत तोंड दिवंचें पडिल्ल्यान ताका १५ ऑगस्ट १९५५ ह्या थारायल्ल्या दिसा सत्याग्रह करूंक मेळ्ळो ना. ताका लागून फकत ९३ सत्याग्रह्यांचो पंगड वेंचून तो १६ ऑगस्ट १९५५ ह्या दिसा नेतार्डेंच्यान गोंयांत आयलो. तेन्ना पुर्तुगेह पोलिसांनी धरून ताका साबुद्द वच म्हणसर मार घालो. तशेंच ताचें हाड मोडिल्ल्या कारणान ताका स्ट्रॅचराचेर घालून भारताचे शिमेर दवरलो. उपरांतच्या काळांत तो महाराष्ट्राचे संयुक्त चळवळीखातीर तेचपरी १९६९-७१ ह्या काळांत तो महाराष्ट्र विधानसभेचो वांगडी आशिल्लो. १९७१ वर्सा तो राजापूरसावन प्रजा सोशलिस्ट पार्टीचे वतीन लोकसभेखातीर वेंचून आयलो. तेन्नासावन तो लोकसभेखातीर ह्याच मतदारसंघाचें प्रतिनिधित्व करतालो. आणिबाणीच्या काळांत ‘मिसा’ (MISA) खाला ताका अटक जाली आनी १८ म्हयने तो बंदखणींत उरलो.
जनता सरकाराच्या काळांत मोरारजी देसायाच्या फुडारपणाखाला १९७७त ताका केंद्रीय रेल्वेमंत्रीपद मेळ्ळें. १९८० आनी १९८५ तल्या वेंचणुकांनी तो लोकसभेखातीर जनता पार्टीचो उमेदवार म्हणून वेंचून आयलो. लोकसभेंतल्या ताच्या अभ्यासपूर्ण वावरावरवीं ताणें एक संसदपटू म्हणून नामना जोडल्या.
१८ जून १९८७ ह्या ‘गोंय क्रांती दिसा’ गोंय सरकारान मानपत्र दिवन ताचो भोवमान केलो. १९८९ तल्या वेंचणुकांनी तो जनता दलाचो उमेदवार म्हणून परत राजापूर मतदारसंघांतल्यान वेंचून आयलो. विश्र्वनाथ प्रताप सिंग हाच्या फुडारपणाखाल राष्ट्रीय सरकाराचो तो केंद्रीय अर्थमंत्री आशिल्लो.
भौतिकी विज्ञानाचो तो एक बुदवंत विद्यार्थी आशिल्लो आनी ताका अणुकेंद्रीय भौतिकींत चड आवड आशिल्ली. १९७१ मेरेन मुंबय, सिध्दार्थ कॉलेज ऑफ आर्ट ॲण्ड सायन्स हे कॉलेजींत तो उपप्राचार्य आनी भौतिकी विभागाचो मुखेली आशिल्लो. ताका वाचनाची तशेंच बरोवपाची खूब आवड आसा. ताचीं कांय पुस्तकां उजवाडा आयल्यांत. तातूंतलीं कांय पुस्तकां अशीं – गांधीजीस इम्पॅक्ट ऑन सोशलिस्ट थिंकिंग; थ्री डिकेडस ऑफ इंडियन कम्युनिझम; माश्मीर ॲण्ड मार्क्स ॲण्ड गांधी.
- कों. वि. सं. मं.
दंडी:
(सुमार ६०० ते ७५०).
नामनेचो संस्कृत कवी, गद्य कथाकार आनी साहित्यशास्त्रज्ञ. वीरदत्त आनी गौरी हे ताचे आवय – बापूय. ल्हानपणांतूच बापूय भायर पडिल्ल्यान ताका कांची हो आपलो गांव सोडून भोंवचें पडलें. हे भोंवडेंत ताणें उत्तर भारतांतलीं कितलींशींच थळां पळेलीं. ह्या काळांत ताणें भौशीक जिवीत लागसारच्यान पळेलें आनी शास्त्रांचोय खोलायेन अभ्यास केलो. जिवितांत मातशी थिराय येतकच कांचींत राजाश्रय मेळोवन तो स्थायीक जालो आनी साहित्यीक गुणवत्तेक लागून नामनेक पावलो. ताचे बरपावळींतल्या कांय शब्दाप्रयोगां वयल्यान आनी उल्लेखांवयल्यान तो दाक्षिणात्य आसून ताचो राजदरबारांकडेन लागींचो संबंद आशिल्लो, हें कळटा.
राजशेखरान दंडीच्या तीन प्रबंधांचो उल्लेख केला. तातूंतले ‘काव्यादर्श’ आनी ‘दशकुमारचरित’ हे दोन मुखेल ग्रंथ उपलब्ध आसात. ‘अवन्तिसुंदरीकथा’ हो दंडीचो तिसरो प्रबंध अशें कांय जाणकारांचें मत. दंडीच्या ‘काव्यादर्श’ ह्या ग्रंथाक संस्कृत साहित्यांत म्हत्वाची सुवात आसा. हातूंत ३६० श्र्लोक आसून ताचे तीन परिच्छेद आसात. पयल्या परिच्छेदांत काव्याची व्याख्या करून ताचे गद्य, पद्य आनी मिश्र अशे तीन विभाग सांगल्यात. महाकाव्याची व्याख्या करून जातकच आख्यायिका आनी कथा हे गद्य काव्याचे प्रकार सांगून तातूंत मुळावो कसलोच भेद ना, अशें म्हळां. संस्कृत, प्राकृत, अपभ्रंश आनी मिश्र अशे साहित्याचे चार भाग सांगतकच वैदर्भी आनी गौडी हे भाशाशैलीचे प्रकार आनी काव्याचे धा गूण हांची विस्कटावणी केल्या. प्रतिभा, विव्दत्ता आनी सतत कश्ट ह्या गुणांक लागून कवित्व शक्त प्राप्त जाता अशें म्हळां. दुसर्या परिच्छेदांत अलंकारांची व्याख्या करतकच पस्तीस अलंकारांचीं लक्षणां देखीं सयत दिल्यांत. तिसर्या परिच्छेदांत यमकांविशीं विस्तारान फोडणिशी करतकच चित्रबंधांच्यो व्याख्या आनी देखी सांगून, प्रहलिकेचे सोळा प्रकार आनी दोशांचे धा प्रकार वर्णिल्यात.
संस्कृत गद्यांत बरयल्ल्या ‘दशकुमारचरित’ ह्या दंडीच्या ग्रंथांत ताणें धा कुमारांच्या धाडशी जिविताची अप्रुप कथा वर्णिल्या. ह्या ग्रंथाचे दोन भाग आसात. दोनूय भाग मेळून २१ उच्छ्वास आसात. हातूंतल्या पयल्या भागांतली सुरवातीची ५ उच्छ्वासांची पूर्वपीठिका आनी दुसर्या भागांतली निमाणची ८ उच्छ्वासांची उत्तरपीठिका फाटल्यान कोणें तरी
