आयल्या.
दधीचिचो आश्रम सरस्वतीचे देगेर आशिल्लो, अशें महाभारतांत सांगलां आनी तो गंगेदेगेर आशिल्लो, अशें ब्रम्हपुराणांत म्हळां. दधीचिक अश्वशिर नांवाचें ब्रम्हकवच आनी नारायणकवच आशिल्लें. मत्स्य आनी वायू ह्या पुराणांच्या मतान दधीचि हो मार्गव गोत्रांतलो मंत्रकार आशिल्लो.
- कों. वि. सं. मं.
दमण आनी दीव :
भारताचो एक केंद्रशासीत प्रदेश. दमण ह्या म्हालाचो आस्पाव गुजरात राज्याच्या दक्षिण देगेर जाता. जाल्यार दीव हो कॅम्बे आखातांत आशिल्लो एक सुपुल्लोसो जुंवो. दमण म्हालाचो विस्तार अक्षांश २०० २१’ ५५” ते २०० २८’ ३८” उत्तर आनी रेखांश ७२० ४८’ १८” ते ७२० ५४’ १६” उदेंत. क्षेत्रफळ ७२ चौ. किमी. दीव जुंव्याचो विस्तार अक्षांश २०० ४०’ ५५” ते २०० ४४’ ३२” उत्तर आनी रेखांश ७०० ५२’ १७” ते ७१० ००’ २९” उदेंत. क्षेत्रफळ ४० चौ. किमी. अशे रितीन दमण आनी दीव केंद्रशासीत प्रदेशाचें पुराय क्षेत्रफळ ११२ चौ. किमी. जाता. दमण म्हालाक अस्तंतेकडेन कॅम्बे आखात वेश्टिता. ताचे दक्षिणेक कालें न्हंय व्हांवता, जाल्यार ताचे उत्तरेक भगवान न्हंय आसून उदेंतेक गुजरात राज्य आसा. दीव हो जुंवो दमण म्हालाचे वायव्येक सुमार १९२ किमी. पयस आसा. १९६१त गोंय, दमण आनी दीव हे वेगवेगळे भूंयभाग पुर्तुगेजांच्या शेकांतल्यान मुक्त जावन, त्या तिनूय प्रदेशांक मेळून केंद्रशासीत प्रदेशाचो दर्जो मेळिल्लो. पूण १९८७त गोंयांक घटक राज्याचो दर्जो मेळिल्ल्यान फकत दमण आनी दीव हे केंद्रशासीत प्रदेश म्हणून उरले. दमण ही ह्या केंद्रशासीत प्रदेशाची राजधानी.
भूंयवर्णन : भूंयरचणुकेचे नदरेन दमण हो दक्षीण गुजराताचोच एक ल्हानसो भाग. सह्याद्री पर्वत आनी अरबी दर्या हांचेमदलो हो सपाट आनी दोंगरी प्रदेश अस्तंतेक देंवत गेला. सह्याद्री पर्वताचे कांय फांटे हांगा पाविल्ले आसून मदींमदीं कांय ल्हान ल्हान तेमकांय दिश्टी पडटात. हीं ल्हान ल्हान तेमकांय दिश्टी पडटात. हीं ल्हान ल्हान तेमकां सोडल्यार दमण म्हाल हो सपाटसो आसा. दीव जुंवो उदेंत – अस्तंत सुमार ११ किमी. लांब आनी दक्षिण – उत्तर सुमार ३ किमी. रूंद आसा. ह्या जुंव्याचेर कांयकडेन ३१ मी. मेरेन उंचायेच्यो कांय दोंगुल्ल्यो दिश्टी पडटात. जुंव्याच्या दक्षिण कांठार सिकताश्म फातरी सुळके आसून, ताच्या मुळसांतलें उदक चड खोल आसा. दमण म्हालाचे उत्तर शिमेर भगवान न्हंय, दक्षिण शिमेर कालें न्हंय आनी म्हालाच्या मध्य भागांतल्यान दमणगंगा ही न्हंय व्हांवता. दमण म्हालांतली गाळाची रेंवट – ओलीशी जमीन पिकाळ आसा. दीव जुंव्याचेर निकृश्ट माती आसा.
हवामान : ह्या केंद्रशासीत प्रदेशाचें हवामान दमट, शितळ आनी सूखदिणें आसता. हांगाचें हवामान मुखेलपणान चार ऋतूंनी विभागिल्लें आसा. गीम (मार्च ते मे), पावसाळो (जून ते सप्टेंबर), पावसा उपरांतचो ऋतू (Post Monsoon) (ऑक्टोबर ते नोव्हेंबर) आनी शिंयाळो (डिसेंबर ते फेब्रुवारी). सादारणपणान जूनच्या दुसर्या सप्तकासावन हांगा पावस पडपाक लागता आनी उपरांत तो सप्टेंबर मेरेन पडत आसता. हांगा पडपी वर्सुकी पावसाचें प्रमाण सरासरी २०६ सेंमी. इतलें आसा. चडसो पावस जुलय म्हयन्यांत पडटा (४५%) हांगाचें तापमान चडांत चड २६० सॅ. ते ३४० सॅ. इतलें आनी उण्यांत उणें १५० सॅ. ते ७० सॅ. इतलें आसता. सादारणपणान ऋतूंप्रमाण हांगाचें तापमान बदलत रावता. वर्सूयभर हांगा खूब वारें आसून मे म्हयन्याचे निमाणेकडेन नैऋत्येक सावन वादळी वारें व्हांवता.
वनस्पत आनी मोनजात : दमण आनी दीव प्रदेशाचे जमनिचो चडसो उपेग तरेकवार पिकां काडचेखातीर करतात. हांगाथंय दिश्टी पडपी ल्हान ल्हान झोंपां सोडल्यार हांगा व्हडलीशी रुखावळ दिसना. दर्यादेगांनी रेंवट प्रदेशांत जावपी वनस्पत हांगाथंय दिश्टी पडटा. हांगा तणाचेय खूब प्रकार आसात. सायल, वेळू, खैर, गुग्मुळ हे रूख हांगा थोडेभोव प्रमाणांत आसात.
दमण आनी दीव ह्या केंद्रशासीत प्रदेशाक व्हड दर्यादेग लाबिल्ल्यान, हांगाच्या दर्यांत आनी न्हंयांनी विंगड विंगड प्रकारचें नुस्तें मेळटा. हांगा, दोंगर आनी रानां नाशिल्ल्यान रानटी मोनजात व्हडलीशी दिश्टी पडना. विखाळे आनी सादे अशा वेगवेगळ्या प्रकारचे सोरोप आसात. हांगा तरेकवार सुकण्यांचे प्रकारूय खूब आसात. स्थलांतरीत सुकण्यांचे प्रकार चड करून शिंयाळ्यांत पळोवपाक मेळटात.
इतिहास : दमण आनी दीव ह्या केंद्रशासीत प्रदेशांतल्या दमण म्हालाचो आस्पाव गुजरात राज्यांतल्या सुरत जिल्ल्याचे दक्षिणेक जात. इ.स.प. दुसर्या शेंकड्यासावन ते इ.स. च्या तेराव्या शेंकड्यामेरेन हो ‘लता’ ह्या नांवान प्रसिद्ध आशिल्ल्या देशाचो भाग आशिल्लो. लता हो अपरान्त वा कोंकण विशय हाचो सातवो विभाग. सौराष्ट्रांतल्या गिरनार भागांत सांपडिल्ल्या सम्राट अशोक हाच्या आज्ञापत्रकावयल्यान इ.स.प. च्या तिसर्या आनी दुसर्या शेंकड्यांनी हांगा मौर्य घराण्याचो शेक चलतालो असो समज आसा. इ.स.प. च्या पयल्या शेंकड्यांत शाका घराण्याचो आनी क्रिस्ता उपरांतच्या पयल्या चार शेंकड्यांनी गुजरातावांगडा दमण प्रदेशाचेरूय क्षत्रपांचो शेक चलतालो. क्षत्रपांचे राजवटीक देंवती कळा लागले उपरांत तांचेच सेनापती अभिरास हांणी दमणाचेर सत्ता गाजयली.
दमण आनी भोंवतणच्या कांय वाठारांनी सांपडिल्लीं नाणीं आनी फातरीपट्यांवयल्यान पांचव्या शेंकड्याच्या सुमाराक हांगा त्रिकुत्रांचो शेक चलतालो अशें कळटा. मुखार हो प्रदेश महीशमती हांगाच्या कलाचुरी घराण्याच्या शेकातळा गेलो. ६०९ ते ७४७ मेरेन बदामीचे चालुक्य हाणीं दमणाचेर राज्य केलें, जाल्यार ७५७ ते ९७३ मेरेन राष्ट्रकूटांनी ह्या म्हालाचेर शेक गाजयलो. कल्याणीचो चालुक्य तयलपा दुसरो हाणें ९७३त राष्ट्रकूटांचेर हार घालून दमणाचेर आपलो शेक बसयलो. उपरांत लता देशाची देखरेख करपाखातीर ताच्याच नात्यांतलो बाराप्पा (व्दाराप्पा) चालुक्य हाची नेमणूक केली. बाराप्पा हो लता देशाचो राजा आशिल्लो अशें हेमचंद्र हाणें म्हळां. निम्बार्क चालुक्य हाच्या तेंपार लता देशाचो खूब विस्तार जाल्लो. नंदीपूर ही ताची राजधानी आशिल्ली. १०४२त गोंयचो कदंब राजा शाशथादेव दुसरो हाणें दमणा लागशिल्लो लता देशाचो कांय भाग हाताशिल्लो. पूण वत्सराजा हाणें तो परत मेळयलो.
गुजरातचे चालुक्य आपल्या मोकासदारांवरवीं लता देशाचेर सत्ता चलयताले. पूण चालुक्यांचो शेक उणो जालेउपरांत देवगीरीच्या यादवांनी लता देशाची सत्ता मेळयली. लता मंडलाच्या दक्षिणेकडच्या भागांत दमण प्रदेशाचो आस्पाव जातालो. लता देशाची सत्ता काबीज केलेउपरांत दमण प्रदेशूय यादवांनी आपल्या साम्राज्याक जोडलो. तेराव्या शेंकड्याच्या
