धाडले. आश्रमांत अत्रि ॠषी नाशिल्लो. अनुसूयेन तांकां जेवन वचपाक सांगलें. पूण सत्वहरण करपाचे इत्सेन आयिल्ल्यान ताणीं अनुसूयेक अट घाली. ‘तूं विवस्त्र जावन आमकां वाडशी जाल्यारच आमी जेवतले.’ अनुसूयेन ती अट मान्य केली आनी घोवाचें नांव घेवन देवांचेर तीर्थ शिंपडायलें. तेबरोबर तिनूय देवांचीं ल्हान भुरगीं जालीं आनी अनुसूयेन विवस्त्र जावन आवयचे मायेन तांकां लायलें.
उमा, रमा आनी सावित्री आपआपल्या घोवांची वाट पळोवन थकल्यो आनी तांका सोदीत अत्रि ऋषीच्या आश्रमांत पावल्यो, तेन्ना तांकां आपल्या घोवांचीं ल्हान भुरगीं जाल्ल्याचें दिसलें आनी तांकां खूब दुख्ख जालें. तांची ती दशा पळोवन अनुसूयेन देवांक तांचीं पयलींचीं रुपां दिलीं. उपरांत अनुसूयेच्या सत्वसाक्षात्कारान अजापीत जाल्ल्या देवांनी तिचे इत्सेनुसार जल्म घेवन, तिका विष्णुच्या अंशान दत्त, शिवाच्या अंशान दुर्वास आनी ब्रम्हदेवाच्या अंशान सोम (चंद्र) अशे तीन पूत जाले.
दत्तात्रेयाचे अवतार – दत्तात्रेयान विंगड विंगड वेळार घेतिल्ले अवतार आनी तिथी अशो –
१. योगिराज (कार्तिक शु. १५),
२. अत्रिवरद (कार्तिक कृ. १),
३. दत्तात्रेय (कार्तिक कृ. २),
४. कालग्निशमन (मार्गशीर्ष शु. १४),
५. योगिजनवल्लभ (मार्गशीर्ष शु. १५),
६. लीलाविश्र्वंभर (पौष शु. १५),
७. सिध्दराज (माघ शु. १५),
८. ज्ञानसागर (फाल्गुन शु. १०),
९. विश्र्वंभर (चैत्र शु. १५),
१०. मायामुक्त (वैशाख शु. १५),
११. मायायुक्त (ज्येष्ठ शु. १३),
१२. आदिगुरू (आषाढ शु. १५),
१३. शिवरूप (श्रावण शु, ८),
१४. देवदेव (भाद्रपद शु. १४),
१५. दिगंबर (आश्र्विन शु. १५),
१६. कृष्णश्यामकमलनयन (कार्तिक शु. १२).
ह्या सोळा अवतारांच्यो कथा सांगपी संस्कृत ग्रंथ ‘श्रीदत्तात्रेयषोडशावतारा:’, श्रीवासुदेवानंद सरस्वती हाणें बरयला.
दासोपंत, श्रीपाद श्रीवल्लभ, नरसिंह सरस्वती, अक्कलकोटकर स्वामी आनी माणिक प्रभू ह्या सत्पुरुषांकय दत्तात्रेयाचेच अवतार मानतात.
दत्तात्रेयाच्या स्वरुपाविशीं विंगड विंगड वर्णनां मेळटात. एकमुखी आनी चार भुजांचो, एकमुखी आनी दोन भुजांचो आसून मांडयेर लक्ष्मी, त्रिमुखी आनी स भुजांचो आनी हेर. तीन मुखां आनी स भुजां आशिल्लें सद्याचें स्वरूप मात पुर्विल्ल्या साहित्यांत खंयच मेळना. इ.स. १००० च्या सुमाराक ब्रम्हा, विष्णू आनी महेश हांच्या अंशात्मक स्वरुपांत दत्तात्रेयाची उपासना जावंक लागली आनी तेंच स्वरूप आजय चलता. ह्या त्रिमुख – षड्भुज दत्तात्रेया फाटल्यान एक गाय आनी कुशींनी चार सुणे आसात. गाय हें धर्तरेचें जाल्यार चार सुणे चार वेदांचीं प्रतिकां मानतात. औदुंबराच्या झाडापोंदा दत्तात्रेय आसता हे समजुतीन तें झाड पवित्र मानतात.
दत्तात्रेयाचे शिश्य : सहस्त्रार्जुन कार्तवीर्य, भार्गव परशुराम, यदु, अलर्क, आयु आनी प्रल्हाद हे दत्तात्रेयाचे पौराणिक शिश्य. हे सगले शिश्य क्षत्रिय आसून ‘अवधूतोपनिषद’ आनी ‘जाबालदर्शनोपनिषद’ ह्या दोन उपनिषदांनी ‘सांकृती’ नांवाच्या आनीक एका योगसाधना करपी ब्राम्हण शिश्याचोय उल्लेख आसा.
दत्तात्रेयाविशीं नाथ, महानुभाव, वारकरी आनी समर्थ ह्या चारूय संप्रदायांनी नितान्त आदर आनी श्रध्दाभाव आसा. दत्तात्रेय हो योग आनी तंत्र ह्या क्षेत्रांतलो आचार्य वा योगीराज मानतात. ताच्या उपासकांभितर मुसलानांकय स्थान आसा. अवधूतगीता, त्रिपुरोपास्तिपध्दति आनी परशुरामकल्पसूत्रम् हे ग्रंथ दत्तप्रणीत मानल्यात.
दत्तात्रेयाचे एकाक्षरी, षडाक्षरी, अष्टाक्षरी, व्दादशाक्षरी, षोडशाक्षरी, अनुष्टुभ मंत्र आसून ‘दत्तगायत्री’ नांवाचो मंत्र असो आसा –
दत्तात्रेयाय विद्महे । योगीश्वराय धीमहि ।
तन्नो दत्त: प्रचोदयात् ।
ह्या मंत्राचो ऋषी शबर, छंद गायत्री आनी देवता दत्तात्रेय आसा.
दत्तात्रेयाची उपासना दक्षिणेंत चड करून महाराष्ट्रांत व्हड प्रमाणांत आयजूय चलता. नासिक, पंढरपूर, मिरज, पुण्याक एकमुखी षड्भुज दत्ताचीं देवळां आसात. माहूर, पांचाळेश्वर आनी कोल्हापूर हीं दत्तात्रेयाचीं शक्तिपिठां मानतात.
- कों. वि. सं. मं.
दधीचि :
एक वैदिक ॠषी. दध्यंच, दधीच, दध्यंग, दध्यच अशींय हाचीं नांवां मेळटात. हो स्वायंभुव मन्वंतरांत जल्मलो. ताच्या आवय – बापायचें नांव अथर्वण आनी चित्ती वा शांती अशें आशिल्लें अशें भागवत पुराणांत मेळटा. ब्रम्हांड पुराणांत हाचो जल्म वैवस्वत मन्वंतरांत जाल्ल्याचें सांगून ताका च्यवन आनी सुकन्या हांचो पूत अशें म्हळां. दधीचिन शंकराचे कृपेन वज्रास्थित्व, अदीनत्व आनी अवध्यत्व ह्यो गजाली मेळयल्ल्यो. क्षुप आनी दधीचि ह्या दोगांय भितर ब्राम्हण श्रेश्ठ काय क्षत्रिय श्रेश्ठ असो वाद जालो तेन्ना तातूंत दधीचि हारलो. दधीचि हो ब्राम्हणश्रेश्ठत्वाचो पुरस्कर्तो आशिल्लो. कांय काळाउपरांत दधीचिन आपलें मत सिध्द केलें.
अथर्वकुळांतलो म्हणून ‘दध्यञ्च आथर्वण’ ह्या नांवानूय दधीचिचो उल्लेख मेळटा. ऋग्वेदांत दधीचिचे खूब उल्लेख आयल्यात. दधीचिचो संबंद सोमाकडेन आसुंये अशें बेर्गेनीचें मत आसा जाल्यार मॅक्डॉनल्ड हाच्या मताप्रमाण दधीचि हो मुळांत अग्नीच्या विद्युत्रुपाचो प्रतिनिधी आसुंये.
मानवरुपांत दधीचि हो अथर्व्याचो पूत असो उल्लेख णवव्या आनी धाव्या मंडलांत येता. हो द्रश्टो आसून, अग्नी प्रज्वलित करपी (पुरयत) आशिल्लो अशें ऋग्वेदांत म्हळां. दध्यंच हाचो अर्थ मधुमिश्रित सोमरस असो आशिल्ल्याचो कांय अभ्यासक मानतात.
इंद्रान दधीचिक प्रवर्ग्यविद्या आनी मधुविद्या अशो दोन विद्या शिकयल्यो आनी त्यो दुसर्या कोणाकूय शिकयल्यार तुजी तकली कापून उडयतलों अशें सांगलें. पूण ही गजाल अश्वींक समजली. मधुविद्या शिकपाक मेळची अशी इत्सा जाल्ल्यान त्या हेतान अश्र्विनीकुमार दधीचिकडेन आयले. दधीचिन तांकां इंद्राची अट सांगली. अश्वींनीन तातूंतल्यान एक मार्ग काडलो. ताणीं दधीचिक सांगलें. ‘आमी तुजें मस्तक तोडून ते सुवातेर घोड्याचें मस्तक लायतात, त्या अश्वमुखान तूं आमकां विद्या शिकय.’ दधीचिन तें मान्य केलें. अश्वींनी थरयल्लेप्रमाण करतकच, दधीचिन तांकां मधुविद्या शिकयली. उपरांत ही गजाल इंद्राक समजले. इंद्र थंय आयलो आनी ताणें दधीचिचें अश्वमस्तक तोडून उडयलें. फाटोफाट थंय अश्वी आयले आनी ताणीं दधीचिचें मानवमस्तक परतून ताच्या धडाक जोडलें. ही कथा ऋग्वेदांत आनी तैत्तिरीय ब्राम्हणांत आयल्या.
देवासूर झुजांत वृत्रासुराच्या वधाखातीर दधीचिन आपलीं हाडां इंद्राक दिलीं आनी त्या हाडांचीं शस्त्रां करून इंद्रान वृत्रासुराक मारलो अशी कथा देवी भागवतांत आसा. दधीचिच्या अस्थिदानाची कथा पुराणांनी
