अद्भुत कथा आसात.
महानुभाव संप्रदाय होय दत्त संप्रदायूच. ताची परंपरा दत्तात्रेय – चांगदेव राऊळ – गुंडम राऊळ – चक्रधर अशी आसा. ‘या मार्गासि श्रादत्तात्रेयप्रभु आदिकरण’ अशें चक्रधरानूच म्हळां. महानुभावांच्या पंचकृष्णांत दत्तात्रेयाचो आस्पाव जाता. पूण तांचो दत्तात्रेय हो विष्णुचो वा देवतात्रयीचो अवतार नासून, साक्षात परब्रम्हाचो अवतार आसा. कारण तांच्या मतान ब्रम्हा – विष्णू – महेश ह्यो गौण देवता. तांचो दत्त हो एकमुखी आनी चार भुजांचो. तो परब्रम्हाचो अवतार. सूत्रपाठ, लीलाचरित्र ह्या महानुभाव ग्रंथांनी लेगीत दत्तमाहात्म्य वर्णिलां. महाराष्ट्रांतल्या, वारकरी संप्रदायाच्या संतांनी दत्तात्रेयाविशीं आदर उक्तायला. आनंद संप्रदायाचो आदिगुरू दत्तात्रेय आशिल्ल्यान ताका दत्त संप्रदायूच म्हण्टात. समर्थाकूय दत्तान दर्शन दिल्ल्याची कथा सांप्रदायिक ग्रंथांनी मेळटा. चैतन्य संप्रदायांतलो आद्य सत्पुरूष राघव चैतन्य हाणें गिरनाराचेर तप करून दत्तात्रेयाची कृपा मेळयल्ली. ताणें आपल्या ‘ज्ञानसागर’ नांवाच्या ग्रंथांत दत्तोपासनेचो प्रचार केला.
श्रीपाद श्रीवल्लभ हो साधू दत्तात्रेयाचो इतिहासकाळांतलो पयलो अवतार मानतात. नरसिंह सरस्वती हो दुसरो अवतार. पयलींसावन दत्तोपासना चालू आशिल्ली पूण नरसिंह सरस्वतीच्या प्रभावाक लागुनूच हाका संप्रदायाचें रूप मेळ्ळें. नरसिंह सरस्वतीच्या महासमाधी उपरांत एक शेंकड्याभितर महाराष्ट्रांत दत्तसंप्रदायाचो प्रभाव खूब वाडलो. इ.स. च्या सोळाव्या शेंकड्यांत जनार्दनस्वामी, एकनाथ आनी दासोपंत हे त्रिमुर्तीन दत्तभक्तीचो आश्रय करून दत्तोपासनेची परंपरा चड समृध्द केली. उपरांत मुक्तेश्वर, निरंजन रघुनाथ, नारायण महाराज जालवणकार, माणिक प्रभू, अक्कलकोटेकर स्वामी, वासुदेवानंद सरस्वती, पंतमहाराज बाळेकुंद्रीकर, विष्णुदास, दीक्षितस्वामी अशे कितलेशेच दत्तभक्त जावन गेले. आयज लेगीत दत्तोपासनेची परंपरा चलोवपी कांय सत्पुरूष विद्यमान आसात.
दत्त संप्रदायाचो उपास्य आशिल्लो दत्तात्रेय हो एक योगी आशिल्ल्यान दत्तोपासनेंत योगाक चड म्हत्व आसा. चांगदेव राउळासावन सगले म्हान दत्तोपासक योगी आशिल्ले. दत्त हो गुरूदेव. ताची उपासना गुरूस्वरुपांतूच करपाची आसता. ‘श्रीगुरुदत्त’ वा ‘गुरुदेवदत्त’ हो ताचो जयघोश. दत्त संप्रदायांक दरेका दत्तसाक्षात्कारी आनी दत्तावतारी सत्पुरुषाच्या नांवान स्वतंत्र अशो सांप्रदायिक परंपरा आसात. माणिकप्रभूचो ‘सकलमतसंप्रदाय’ पंत महाराजाचो ‘अवधूत संप्रदाय’, अक्कलकोटकर स्वामीचो विधिनिशेधातींत असो साधनामार्ग, वासुदेवानंद सरस्वती आनी नारायण महाराज केडगावकर हांच्यो वर्णाश्रमोचित कर्माचेर भर दिवपी परंपरा. हे प्रवाह आयज लेगीत दत्त संप्रदायाचे कक्षेंत चालू आसात.
दत्तात्रेय हें समन्वयाचें प्रतीक. ताका लागून दत्त संप्रदायांत शैव आनी वैश्णव परंपरांचो मेळ आसा. तसोच, हिंदू – मुसलमानांच्या मेळाचोय यत्न जाला. ह्या यत्नांचो मूळ आरंभ नरसिंह सरस्वतीच्या चरित्रांत जाल्लो दिसता. उपरांत जर्नादनस्वामी आनी एकनाथ हाणींय दत्तोपासनेचे फाटभुंयेचेर हिंदू – मुसलमानांच्या मेळाचो यत्न केला.
‘दत्तप्रबोध’ आनी ‘दत्तमाहात्म्य’ ह्या ग्रंथांनी दत्त संप्रदायाचें तत्वगिन्यान आयलां. ‘गुरुचरित्र’ हो ग्रंथ संप्रदायाच्या आचारधर्माची विस्कटावणी करता. तशेंच ‘अवधूतगीता’, ‘जीवन्मुक्तगीता’ आनी ‘गुरुगीता’ ह्या ग्रंथांनी संप्रदायाच्या सिध्दान्ताचें विवरण मेळटा.
दत्त संप्रदायांत ध्यानाखातीर दत्तात्रेयाचें सगुणरूप आपणायल्लें आसलें तरी पुजेखातीर मुर्तीबदला पादुका प्रशस्त मानल्यात.
औदुंबर, वाडी आनी गाणगापूर ह्या तिनूय सुवातींनी दत्तात्रेयाच्यो पादुका आसात.
माहूर, पांचाळेश्वर, औदुंबर, अक्कलकोट, नरसोबाची वाडी, गाणगापूर, लाडकारंजे, कुरगुड्डी, गिरनार हीं दत्तसांप्रदायिकांचीं मुखेल क्षेत्रां आसात.
- कों. वि. सं. मं.
पूरक नोंद : त्रिमूर्ती, दत्तात्रेय.
दत्तात्रेय :
एक देव. तो ॠषी अत्री आनी अनुसूया हांचो पूत. महाभारतांत ताका अत्रिपुत्र म्हणिनासतना ‘अत्रिवंशज’ अशें म्हळां. सादारणपणान ताका वुष्णुचो अवतार मानतात. मार्कंडेय पुराणावयल्यान तो शाक्त तांत्रिक देव आसुंये. त्रिपुरारहस्यांत तो मदिरा आणी मदिराक्षी हांचे सांगाता दिसता. वेद, कर्मकांड आनी चातुर्वर्ण्य हांचें वुष्णुन दत्तावतारांत पुनरुज्जीवन केलां अशें ब्रम्हपुराणांत म्हळां. भागवतांत सांगिल्ले अवधुतांचे चोवीस गुरू फुडें दत्तात्रेयाचे गुरू म्हणून वळखूंक लागले. शांडिल्योपनिषद, जाबालदर्शनोपनिषद आनी दत्तात्रेयोपनिषद हातुंतूय दत्तात्रेयाचें माहात्म्य आयलां. ताच्या जल्माविशीं पुराणांत आयिल्ल्या कथांविशीं एक नांवाजिल्ली कथा अशी –
नारदान केल्ले अनुसूयेच्या सतीत्वाचे तोखणायेन ब्रम्हा – विष्णु – महेश हांच्यो बायलो उमा – रमा – सावित्री हांच्या मनांत अनुसूयेविशीं व्देश निर्माण जालो. ताणीं आपल्या घोवांक भेस बदलून अनुसूयेकडेन
